Constans (The Constant Factor)

KRZVSZTOF ZANUSSI
Eén van de weinige jonge kineasten die een ernstige wetenschappelijke universitaire studie achter de rug heeft: fysika en filosofie. Vervolgens gaat hij naar de vermaarde filmschool van Lodz, waar hij later tussen ‘70 en ‘73 zelf les geeft. In 12 jaar tijd heeft hij zomaar 17 films op zijn naam staan, gedraaid in Polen, maar ook in de Bondsrepubliek (vooral T.V.-films), Italië en de USA. Op een rijtje een selektie: STRUKTURA KRYSZTALU (Kristalstruktuur, '69), ZYCIE RODZINNE (Familieleven, '71), ZA SCIANA (Achter de muren, '71), ILLUMINACSA (Verlichting, '73), THE CATAMOUNT KILLING ('74) BILANS KWARTALNY (Trimestriële Balans, '75), BARWY OCHRONNE (Camoeflage, '76), SPIRALA ('78), KONSTANS ('80), KONTRAKT ('80), DA UN PAESE LONTANO ('81) ( = de pausfilm). Zijn allerlaatste film was in oktober te Mannheim.

KONSTANS betekent in de wiskunde-taal: "konstante". De jonge Witold is op zoek naar de waarden die niet onder invloed zijn geraakt van de wisselvalligheden in het Polen van vandaag. De film is voor een Zanussi op het eerste zicht uiterst eenvoudig: Witold is een jongere als een andere. Hij is geboren in een vrij intellektualistisch milieu. Na zijn studies en zijn militaire dienst, kan hij geen hogere studies beginnen; hij moet gaan werken. Dààr wil hij niet profiteren van de invloed van zijn vader's vrienden, maar uiteindelijk zwicht hij. Een mooie job met de mogelijkheid tot vele buitenlandse reizen, dat is ideaal; zo kan hij naar Indië, later ook naar de Bondsrepubliek. Op deze reizen krijgt hij steeds beter inzicht in de kuiperijen van zijn werkgever Mariusz. Maar als hij zijn vrienden verontwaardigd hiervan op de hoogte brengt, luisteren ze niet en laten hem schieten. Ook zijn beste vriend. Stefan, laat hem vallen, en deze trouwt maar met de dochter van een direkteur. Witold krijgt meer en meer moeilijkheden op zijn werk en een volgende reis wordt hem geweigerd.

Het thema van de film is dubbel; maar de twee elementen komen nooit zo expliciet over. Zanussi schijnt de interpretatie te willen overlaten aan de kijker: KONSTANS draait rondom dood en sociale realiteit, moraal en mathematisch idealisme. Zo kan je wel gaan spreken van een strakke struktuur, al of niet bedoeld, maar toch wordt alles getoond in een duidelijk spel van metaforen en verwijzingen. En toch is het verhaal-procédé zo helder, dat elke bijkomende interpretatie onnodig schijnt te zijn. Indien dat waar was, dan zou KONSTANS geen film van Zanussi, geen Poolse film zijn. De film zit vastgeankerd in de dagelijkse grijsheid van een maatschappij waar kompromissen en korruptie triomferen (het hoofdthema van Zanussi's volgende film KONTRAKT). Het idee van strijd tussen twee kontrasterende hoofdpersonages vind je terug in "CAMOEFLAGE". En er is weer tegenstelling in leeftijd (oud-jong), tunktie (baas-arbeider), ideeen (de ene profiteert, de andere kon testeert). Maar door over te stappen naar een ander milieu (universiteit t.o. v. onderneming) heeft Zanussi zijn probleemstelling lichtjes gewijzigd. Het konflikt in KONSTANS is veel ekstremer en de muur die de hoofdpersonen scheidt wordt alsmaar hoger en hoger. De zuiverheid, de eerlijkheid, de onverzoenlijkheid blijven bij Witold bestaan, maar zijn patroon-werkgever, Mariusz, heeft die eigenschappen laten varen voor allerlei kuiperijen. Hier geen intellektuele redeneringen meer, maar wel een soort geïsoleerde ridder die tracht te vechten tegen een allesomvattend monster.

Een ander thema, zo eigen aan Zanussi, is het bovennatuurlijke, gesymboliseerd, net als in SPIRALA, door de bergen, die nu niet uitsteken tegen een blauwe hemel. De kleur is hier bijna verdwenen: verzwakt zwart-wit geeft hier het effekt van een foto-negatief. Deze beelden zijn koud als de dood. Ofschoon het verhaal zuiver fiktioneel is, gebeurt er niets uitzonderlijks. En toch bestaan eerlijke, moedige mensen als Witold. Niet zozeer een held uit de tijd van een "man van marmer': maar iemand die is wat hii is omdat hij denkt dat het zo hoort. Toch is hij noch lid van een partij, noch van een kerk. Hij bezit burgerzin, het soort gevoel dat je anders nog alleen in oorlogsfilms terugvindt. En ondanks die onverwachte ontknoping van KONSTANS, blijft Zanussi zoals steeds dezelfde boodschap verkondigen: "Men moet niet wanhopen, behoort de toekomst soms niet aan de moedige en doorzettende mens?".