Mirror (Zerkalo)

De Spiegel is een volstrekt subjectieve film, waarschijnlijk een autobiografie van de filmer die denkt aan zijn jeugd en zijn volwassen leven. Geen rechtlijnig verhaal: de enige chronologie is die waarin gedachten en gevoelens kunnen opdoemen, bepaalde momenten kunnen worden herinnerd, dromen, angsten en schuldgevoelens en emoties van vroeger en nu door elkaar en met elkaar werkzaam kunnen zijn. Het spreekt eigenlijk vanzelf dat deze film is gebouwd in fragmenten. Wat niet vanzelf spreekt, waar je verbijsterd naar zit te kijken, is de uitzonderlijke schoonheid van de film, waarin elk fragment leeft van de beweging en die als geheel een verontrustende bewogenheid meedeelt. Tarkowski gebruikt kleurenfilm en zwart/wit door elkaar, last journaalfilm in, gebruikt (zuinig en rnet sterke werking) muziekfragmenten van Bach, Pergolesi en Purcell, last gedichten in van zijn vader, Areni Tarkowski (gesproken door de acteur Smoktoenowski), wisselt terugkerende kernbeelden (ruisend lover in angstige dromen; een schuur in lichterlaaie) af met een handeling speelscènes. Uit al de onderscheiden filmische vertelvormen ontstaat een bewogen eenheid die ik alleen dichterlijk kan noemen.

"De herinnering is een geschenk van deze minuut, de toestand van de seconde waarin ik spreek en niet een blik naar het verleden,” zei Tarkowski onlangs in Parijs (interview in Le Monde van 20 januari). Alle tijden in de film zijn gelijkelijk tegenwoordig, zelfs de inleiding waarin een jonge stotteraar onder hypnose vrij leert spreken. (Ik meende er de vader van de verteller in te zien, de man die een dichter werd.) De verteller verschijnt als klein jochie en als tiener, zijn vader meestal als stem, en dezelfde prachtige actrice (Margareta Terekhova) ziet men als zijn moeder en zijn vrouw, terwijl bovendien de echte moeder van Tarkowski in latere fragmenten optreedt. De film begint met de jonge moeder en het kleine jongetje, en eindigt als dit kind geboren wordt, terwijl men verderop in de bloeiende natuur de oude mevrouw Tarkowski rnet het Jochie en zijn klein zusje ziet lopen. Het is duidelijk dat deze film van vrije associaties niet alleen subjectief is van conceptie verwezenlijking, maar ook complex twee eigenschappen die hem niet bemind konden maken bij de gezagdragers in Rusland (waar Freud nog verboden lectuur is) die film alleen als kunst voor de massa wilden erkennen. Ook voor ons, die toch films van Resnais hebben leren zien en met een elliptische verteltrant vertrouwd zijn is De Spiegel geen 'makkelijke film'. Maar dat hoeft ook niet. Het is een film waaraan je je gewonnen geeft met je gevoel en waarmee je gedachten bezig blijven. Alleen heeft het geen zin bom Tarkowski's “legpuzzel" een objectieve constructie op te dringen. Die poging lijkt gedoemd om te mislukken. Evenals in zijn science fictionfilm Solaris is de filmer bezig met de onherroepelijkheid van wat gebeurd is, ook met zijn schuldgevoelens tegenover de vrouw die hij verliet zijn besef van ontoereikendheid. Maar ditmaal niet in het raam van een fantasie maar in het leven zoals het zich heeft afgespeeld en blijft afspelen.