Classics FFG2021: Athens, Return to the Acropolis

Athens, Return to the Acropolis (1983)

Hoewel hij geboren werd in Athene, spelen de films van Angelopoulos zich hoofdzakelijk af in het noorden van Griekenland of in de Balkan. De uitzondering op de regel is deze documentaire waarin de Griekse hoofdstad niet alleen het decor leverde maar meteen ook het onderwerp van de film vormt.

Het einde van Alexander the Great, de lange speelfilm die Athina (Athens, Return to the Acropolis) voorafging, toont hoe een kleine jongen aan een slachtpartij ontsnapt en vanop een heuvel de neonverlichting ontdekt van het moderne Athene bij valavond. Die betoverende kijk op de Griekse metropool vinden we ook terug in deze documentaire die deel uitmaakt van een reeks films gewijd aan Europese culturele hoofdsteden.

Van Angelopoulos moet je geen conventionele documentaire verwachten. Dit is dan ook een bespiegelende reportage in auteurscinema-jasje, te vergelijken met de avant-garde kortfilms Guernica (1950), Les Statues meurent aussi (1950-53) en Toute la mémoire du monde (1956) van Alain Resnais, een cineast die Angelopoulos bewondert. Angelopoulos trakteert ons op een ‘poëtisch’ portret van de Griekse hoofdstad geïnspireerd door schilderijen van Yannis Tsarouchis, gedichten van Giorgos Séféris en diverse filosofische teksten die off-screen gedebiteerd worden, en zelfs citaten uit het werk van Henry Miller.

Maar het is ook een duik in de herinneringen van de regisseur die in dagboekvorm vertelt over het ouderlijk huis, zijn eerste bioscoopbezoek met de film Angels with Dirty Faces (1938). Plechtig rijdt de camera de lege bioscoop binnen en evoceert Angelopoulos de slotscène waarin de door James Cagney gespeelde boef op de elektrische stoel aan zijn eind komt. "Wat weet ik van Athene, de 4000 jaar oude stad waar alle rassen zijn langsgekomen?", vraagt Angelopoulos zich af bij een lange camerazwenking die eindigt op het Parthenon.

Want Athina is ook een historische reflectie over de Griekse hoofdstad die dankzij zijn dichters, filosofen en kunstenaars het centrum van een grote beschaving werd maar ook geteisterd werd door de menselijke drang naar verwoesting, geweld en onderdrukking. De typerende voor-, achterwaartse of laterale travellings glijden over de puinhopen, de ruïnes en gevels vol kogelgaten van een vaak door oorlogen verwoeste stad. Zowel de zwaar toegetakelde antieken beeldhouwwerken als half verwoeste neoklassieke gebouwen getuigen van de vele bezettingen, van de Ottomanen tot de Duitsers en de Britten, maar ook van de Burgeroorlog en de dictatuur van de kolonels. We krijgen een litanie van elkaar opvolgende regeringen, politieke feiten en harde repressie, zoals de verbanning van politieke tegenstanders naar de omliggende eilanden. Maar we zien ook hoe bij een bloedig onderdrukken van een studentenopstand, de jongelui zich verschuilen achter de beelden in het museum van oudheidkunde. Het is alsof Angelopoulos aan de hand van de archeologische lagen van de stad het politiek geweld en de sociale onrust blootlegt.

En natuurlijk is er zoals altijd bij deze cineast de overvloedige rol van de muziek, van de vleugelpiano op straat en serenades tot anti-communistische strijdliederen en muziek van Mikis Theodorakis.

Michael Cacoyannis, de enige grote naam in de Griekse film vooraleer Angelopoulos aantrad, opende destijds zijn film Ifigeneia (1977) met een imponerend shot waarin de camera in snelvaart langs een strand scheert gevuld met honderden naakte soldaten. Dat mannelijk naakt, zo verbonden met de Griekse cultuurgeschiedenis, is in Athene prominent aanwezig en refereert duidelijk aan het werk van Yannis Tsarouchis (1910-1989), een Griekse kunstschilder die bewonderd werd door John Updike, David Hockney, Paul Cadmus, Henri Cartier-Bresson, Vangelis en Melina Mercouri.

In de prelude van de film is het beeld zwart, behalve voor de spotlight op een kleine cirkel waarin we een gevleugelde engel zien naast zijn motorfiets, wat verwijst naar een van de bekendste schilderijen van Tsarouchis, Winged spirit buttoning his underpants (1966). De eigenlijke film opent met het beeld van een op zijn witte short na ontblote jongeman die op zijn motorfiets door de straten van Athene rijdt, beelden die als een soort leitmotief in de film terugkeren. Het homo-erotische werk van Tsarouchis wordt in nog een paar andere korte scènes gereconstrueerd. Zo is er het shot van een naakte jongeling met witte vleugels die gezeten op een antiek brokstuk, tegen de achtergrond van een panoramisch zicht op Athene poseert voor een onzichtbare schilder van wie we enkel de schildersezel met het portret zien. In een ander shot poseren twee blote soldaten (maar wel met gordel, wapen, kousen en schoenen) naast hun portret op de schildersezel. De laatste shots van de film zijn weliswaar geen uitbeeldingen van Tsarouchis’ schilderijen maar brengen wel zijn favoriete figuren in beeld, een naakte soldaat en een voetballer.

(Angelopoulos verwijst in nog twee andere films naar de homo-erotische werken van Tsarouchis: in The Travelling Players met de strip-tease van de zelfverzekerde viriele man en in The Dust of Time met de op de vloer geschilderde engel).