Classics FFG2021: Landscape in the Mist

Landscape in the Mist (1988)

"It might be the smallest piece among Angelopoulos’s works, but I love it all the more for its smallness", zei de Japanse filmmaker Hirokazu Kore-eda (After Life, Shoplifters) over deze titel die tot zijn top tien aller tijden hoort.

De meest toegankelijke film van Angelopoulos is ook een van zijn mooiste en bereikt een eenvoud die esthetisch verrukkelijk en emotioneel overweldigend is. Dit ingetogen meesterwerk van Angelopoulos verhaalt de tocht - die ook een lijdensweg en een initiatie wordt - van twee kinderen door het hedendaagse Griekenland. Voula, een meisje van twaalf en Alexander, haar broertje van zes, staan elke avond op het perron in Athene de thuiskomst af te wachten van hun vader die misschien als gastarbeider in Duitsland werkt. (Wat ook verwijst naar Angelopoulos’ debuutfilm Reconstruction waarin veel mannen om voor hun gezin te zorgen genoodzaakt waren in Duitsland te gaan werken).

Het lijkt waarschijnlijker dat die vader niet eens bestaat maar verzonnen werd door hun moeder om hen op een avond in slaap te wiegen. Hoe dan ook, op zekere dag zijn de kinderen het wachten en de onzekerheid beu, stappen ze op zoek naar hun vader de trein op. In de hoop de grens tussen Griekenland te kunnen oversteken. Dat de vader wellicht een verzinsel is en dat Griekenland niet eens aan Duitsland grenst, hoeft ons niet te verbazen of desoriënteren: de hele film speelt noch in de reële wereld noch in de pure fantasie maar in een door Angelopoulos angstvallig gemoduleerde en gecontroleerde filmrealiteit waarin we worden meegezogen vanaf de magische openingsscène. De twee kinderen verschijnen uit het niets, alsof ze geen voorgeschiedenis hebben, en rennen van een donker stadsbeeld recht naar de camera. Naar de toeschouwer dus. Hun tocht waarin vreugde en wreedheid, betovering en doem hand in hand gaan heeft ook een sprookjesachtige kwaliteit, met de kinderen als een modern Hans en Grietje die verdwalen in een mythisch Germania.

De titel Landscape in the Mist vat het perfect samen: de film speelt inderdaad in natte, mistige landschappen, maar ook in vreugdeloze Griekse kleine stadjes, luidruchtige autowegen, monsterachtige fabrieken en reusachtige illegale stortplaatsen en toont in strak gecomponeerde beelden hun diverse ontmoetingen, soms vluchtig, soms traumatiserend en culminerend in een finale van een adembenemende droevige schoonheid. Ze nemen de trein richting het noorden, liften langs de weg, worden opgepakt door de politie die hen naar een oom brengt die in een fabriek werkt en niks te maken wil hebben met het gebroed van zijn zus. Waarop ze weer weglopen. Ze komen op hun weg een jonge man tegen, Orestes, die deel uitmaakt van een rondreizend toneelgezelschap, een verwijzing naar Angelopoulos’ magnum opus The Travelling Players. Ontgoocheld zegt hij dat het ambulant gezelschap gedoemd is om door Griekenland te trekken, van het ene dorp en strand naar het andere, almaar hetzelfde stuk opvoerend. Welk stuk, daar hebben we het raden naar. Zeker niet het kitscherig pastoraal werkje uit The Travelling Players. Het inmiddels oud geworden gezelschap loopt doelloos rondjes, fragmenten uit de recente Griekse geschiedenis reciterend zonder enige dramatische samenhang of poëtische verbeelding. En uiteindelijk verkopen ze zelfs hun kostuums, waarmee er een definitief eind komt aan hun epische reis.

Deze wat geheimzinnige Orestes die zoals de Engel des doods in Jean Cocteaus Orphée (1950) met zijn motorfiets over de ordinaire plattelandswegen scheurt, snelt de kinderen te hulp, toont hun begrip en affectie. Hij wordt in zekere mate hun bewaarengel maar als Voula iets voor hem begint te voelen, loopt ze haar eerste discreet amoureuze teleurstelling op. In een donkere danstent die door Angelopoulos camera op raadselachtige wijze wordt afgetast zie je hem een afspraakje maken met een andere jonge kerel. Waarom Orestes een homo moet zijn, daar heeft Angelopoulos geen verklaring voor als Michel Ciment hem in Positif die vraag stelt. (Die jonge kerel wordt gespeeld door Stratos Tzortzoglou, soms de Griekse Tom Cruise genoemd. Ondanks zijn good looks kwam zijn carrière niet echt van de grond. Hij speelde in 1992 nog de hoofdrol in Up, Down and Sideways van Michael Cacoyannis, de Griekse regisseur die wereldfaam vergaarde met Zorba The Greek. Volgens IMDb verkaste hij naar New York, maar dit bracht de in 1965 in Athene geboren acteur geenszins interessante rollen op).

Angelopoulos, de meester van de lang aangehouden shots schept de ene betoverende scène na de andere en kadreert elke ruimte - treinstations, dorpspleinen, stranden en autowegen - als een proscenium waarop zijn door het lot getekende personages zich in elegante bewegingen verplaatsen. Elke scène is zo ontroerend schoon, zo mooi gebalanceerd en intens cinematografisch dat we er maar niet genoeg van krijgen. Of het nu gaat om een natte autoweg in de nacht; een plotselinge sneeuwval die als in een schilderij de omstaanders bevriest; een ritje per motorfiets aan het strand; de reusachtige stenen hand van een antiek standbeeld die door een helikopter uit de groengrijze zee wordt gehesen en boven de stad zweeft, een surrealistische decalage Magritte waardig.

De lof van Movieline is helemaal terecht: "Angelopoulos’s awesome, devastating movie makes you hold your breath for fear of missing a frame; this one could change your life."

Er is een hallucinante scène waarin een bruid al huilend wegloopt van het feest, achternagezeten door een militair die haar inhaalt, haar kust en liefdevol weer naar binnen leidt. Wat gevolgd wordt door het op één na meest traumatiserend incident dat de kinderen op hun weg vinden. Een gele tractor rijdt van rechts naar linksonderaan het beeld, een halfdood wit paard meeslepend. Als de tractor uit beeld verdwijnt, breekt ook het touw en wordt de lading midden op het plein gedeponeerd. De kinderen zijn de stille getuigen van de doodsstrijd van het paard. De kleine jongen begint ontroostbaar te wenen, terwijl op de achtergrond in zwarte silhouetten het huwelijksfeest te zien is.

Een tijdlang blijven ze op quasimiraculeuze wijze van alle onheil bespaard, alsof hun onschuld hen beschermt tegen de boze buitenwereld. Tot Voula’s confrontatie met de onrechtvaardige hardheid van het bestaan de droom verbrijzelt. De off-screen verkrachting door een vrachtrijder is een van de sterkste scènes die u ooit in een bioscoop zal gezien hebben. Het is een bijna ondraaglijk suggestieve scène de eindigt met de camera die behoedzaam op de laadruimte van de vrachtwagen inrijdt en de afschuw achter het dekzeil tastbaar maakt zonder iets te laten zien. Hoe cinematografisch deze scène ook is, ze alludeert weerom naar het theater, met het dekzeil als een doek met daarachter een uit het leven gegrepen théâtre de la cruauté. Eerst komt de vrachtrijder vanachter het dekzeil tevoorschijn en verdwijnt hij langs de zijkant van de vrachtwagen. Daarna zien we Vola’s benen vanachter het zeil verschijnen, de camera rijdt zachtjes op haar in tot ze van kop tot teen in beeld komt. Eerst zien we niks bijzonder. Tot we het bloed zien tussen haar dijen en Voula met haar hand het bloed tegen de houten wand van de truck smeert. Alsof ze een teken nalaat van wat haar op die plek overkwam.

En is er ook de letterlijke, materiële verwijzing naar ‘film’. Orestes plukt uit een overvolle vuilbak een filmstrookje waar kennelijk niets is op vastgelegd. Als hij het strookje in het straatlicht tegen een witte achtergrond houdt, zegt hij half grappend: "Daar achter de mist, zie je in de verte geen boom?"

In de finale scène lijkt de altijd loerende fantasie de overhand te krijgen: de kinderen steken de rivier over en de duisternis maakt plaats voor licht. In een lumineus shot rennen ze vreugdevol een heuvel op om een stevige boom met dikke kruin te omhelzen, alsof ze hun droom gerealiseerd hebben terwijl de wondermooie muziek van Eleni Karaindrou zachtjes weerklinkt.

Misschien symboliseert de boom de hoop op een mogelijke toekomst, maar het kan ook een droom zijn, misschien zijn ze wel gedood door de bewakers die op hen schoten toen ze de grens overstaken?

Na zoveel Spielbergiaanse verbazing over de wonderen van de kindertijd, doet het deugd een film te zien over kinderen waarin de werkelijkheid noch vereenvoudigd wordt noch tot clichématige betovering wordt vervormd, maar een mythische kwaliteit uitstraalt.

Angelopoulos beschouwt deze film als het derde deel van een trilogie van de stilte, de vorige zijn Voyage to Cythera en The Beekeeper. Hij noemt Landscape in the Mist het minst allegorische luik, met personages van vlees en bloed. De titel Landscape in the Mist zou trouwens een samenvatting kunnen zijn van de cinema volgens Angelopoulos.

David Bordwell die zich vaak ergert aan de bombast van Angelopoulos noteert toch dat vier van zijn films - Alexander the Great, Voyage to Cythera, Landscape in the Mist en The Suspended Step of the Stork - "authentieke meesterwerken zijn die een grandeur bereiken zonder grandioos te worden".

Tot slot een persoonlijke noot. In 1988 zat ik in de jury van het Chicago International Film Festival. Van de meer dan twintig competitiefilms die we toen zagen, stak Landscape in the Mist er met kop en schouder bovenuit. Toen ik bij de deliberatie een lans brak voor de film van Angelopoulos sloot nagenoeg de hele jury zich daarbij aan tot juryvoorzitter Nikita Mikhalkov (bekend van Slave of Love, 1976; Unfinished Piece for Mechanical Piano (1977); Oci ciornie, 1987) zijn favoriet aanprees: de Sovjetfilm Little Vera (1988) van de jonge regisseur Vasili Pichul. Deze kritische film vol woede over de sociale kwalen in de hedendaagse Sovjetmaatschappij was een typische ‘perestroika’-film uit een Sovjet-Unie die toen op haar communistische grondvesten daverde (een jaar later was het gedaan met de USSR). Mikhalkov die nochtans behoorlijk Engels sprak, stak zijn pleidooi in het Russisch af, zijn vurige retoriek (de man is naast regisseur ook acteur) door een emotionele tolk naar het Engels vertaald, wat Mikhalkovs hele betoog nog wat plechtiger maakte. En hij eindigde met een zin die bijzonder dramatisch klonk: "Zelfs Gorbachov heeft de film niet tot het einde willen uitzien!"

Op dat moment wist ik dat mijn kandidaat verloren had. Mikhalkovs demagogisch argument gaf de juryleden de kans om zogezegd op de politiek te wegen door op een internationaal festival een Sovjetfilm te bekronen die zelfs voor de uitvinder van ‘perestroika’ te ver ging.

Bij de eindronde haalde Little Vera de hoofdprijs, de Golden Hugo, en eindigde Landscape in the Mist op de tweede plaats. Waarop Mikhalkov me in het oor fluisterde: "Natuurlijk zie ik ook wel dat Landscape in the Mist de betere film is, maar je moet begrijpen dat Little Vera op dit moment belangrijker voor mijn land is." Ondertussen wordt Landscape in the Mist erkend als een absoluut meesterwerk en een van de grote films van de jaren ’80. Iemand nog van Little Vera gehoord?