Derde Gouden Palm voor broers Dardenne?

In hun nieuwste film 'Le Jeune Ahmed' stellen de broers Dardenne zich minder de vraag hoe hun 13-jarige protagonist geradicaliseerd geraakte dan hoe hij uit zijn verblinde waanzin kan bevrijd worden. Omdat Jean-Pierre en Luc Dardenne verkiezen dat de toeschouwer zo weinig mogelijk afweet van het inhoudelijke en narratieve van hun films, zodat we met eigen ogen, onbevooroordeeld de film kunnen ontdekken, heb ik het in deze tekst liever over de hele carrière van de broers, over wat hun oeuvre kenmerkt en over hun positie in de internationale arthouse context.

Lievelingen van Cannes

'Le Jeune Ahmed' gaat pas op maandag 20 mei, een dag voor onze Film Fest Gent On Tour, in wereldpremière op het filmfestival van Cannes, de jaarlijkse hoogmis van de film waar de broers een toch wel unieke band mee hebben. Geschoold door documentaires regisseerden de Dardennes twee fictiefilms waar ze nu afstand van nemen en die ze als een valse start beschouwen: 'Falsch' (1986) en 'Je pense à vous' (1992).

Hun derde lange speelfilm, 'La Promesse', die in 1996 in première ging op de Quinzaine des Réalisateurs (een alternatief, in theorie scherper geprogrammeerd festival binnen het festival) wordt als hun doorbraak beschouwd en is ook de eerste film waarmee ze hun intussen welbekende stijl introduceerden. Te beginnen met 'Rosetta' (1999) gingen al hun volgende films in première in Cannes, waar ze allemaal in competitie werden vertoond. Dat zijn er acht op rij, iets wat geen enkele andere filmmaker hen nadeed, zelfs niet de zogeheten abonnees. Bovendien wonnen twee van hun films de Gouden Palm: 'Rosetta' nu precies twintig jaar geleden en 'L’Enfant' in 2005. Toegegeven, ze zijn niet de enige regisseurs die twee maal de hoofdvogel afschoten op het beroemdste filmfestival ter wereld. Vijf collega’s brachten dit ook voor elkaar: andere grote talenten als Francis Coppola (met 'The Conversation' en 'Apocalypse Now') , Shohei Imamura (met 'De Ballade van Narayama' en 'The Eel') en Ken Loach (met 'The Wind that Shakes the Barley' en 'I, Daniel Blake') maar ook een charlatan als Emir Kusturica (met 'When Father Was Away on Business' en 'Underground') en een middelmatige regisseur als Bille August (met 'Pelle the Conqueror' en 'Best Intensions').

Het bleef trouwens niet bij twee Gouden Palmen: 'Le Fils' won in 2002 de prijs voor Beste Acteur (Olivier Gourmet), 'Le Silence de Lorna' in 2008 de prijs voor Beste Scenario, 'Le Gamin au Vélo' in 2011 de Grand Prix van de jury. Intussen waren we zo gewoon geraakt dat de Dardennes in Cannes gelauwerd werden, dat het een beetje raar aanvoelde toen hun recente films, 'Deux Jours, Une Nuit' in 2014 en 'La Fille Inconnue' in 2016 buiten de prijzen vielen (voor 'Le Jeune Ahmed' is het afwachten tot op 25 het palmares bekend gemaakt wordt van de 72e editie).

Emotionele terughoudendheid

Hun prestaties in Cannes zijn trouwens niet de enige internationale erkenning voor de grootste cineasten die de Belgische cinema ooit heeft voortgebracht. De broers zijn een vaste waarde in alle grote cinefiele centra ter wereld en hun films scoren steevast hoog in decennium-of jaaroverzichten van filmbladen als Sight & Sound, Positif of Film Comment, voor wie ze samen met regisseurs als Hou Hsiao-Hsien, Claire Denis, Jia Zhang-ke, Pedro Almodovar en Terrence Malick tot de grote vernieuwende auteurs van deze tijd horen. Met hun fameuze Dardenne stijl hebben ze internationaal de norm gezet voor een nieuwe realistische benadering die meer gesofistikeerd is dan op het oog lijkt, op een uitgekiende mise-en-scène berust en in het buitenland bij het beoordelen van arthouse films zelfs een etiket is geworden.

Hun nieuwe vorm van neorealisme is een aan onze tijd en techniek aangepaste interpretatie en voortzetting van de idealen en ethische doelstellingen van de Italiaanse stroming waar ook vandaag ook de meeste filmmakers uit putten in hun zoektocht naar een waarheidsgetrouwe cinema. De kenmerken van hun wereldwijd geïmiteerde methode waarbij de Dardennes dankbaar gebruik maken van hun ervaring als documentairemakers: de ruwe textuur van het beeld, natuurlijk licht, handcamera dicht op de huid of de rug van de personages, een camerastijl die nu eens schokkend nerveus kan zijn (een dominante techniek in 'Rosetta') en ons al kijker intens doet meeleven, maar ook rustig observerend. Al van bij de beknopte filmtitels die vaak de essentie van het verhaal weggeven, vallen de broers met de deur in huis. Hun films komen snel ter zake, zijn zuinig verteld, verkennen een beperkte geografie, hebben bijna dat monomane karakter van veel van hun personages, zijn ontdaan van alle versiering, bijkomstigheid of stilistische trucjes.

Anders dan in vele grote voorbeelden van het neorealisme (met name De Sica’s 'Ladri di Biciclette' uit 1948) die het melodramatische niet schuwen en toch wel een zeer sentimentele score op hun zinderende beelden plakken, is er bij de Dardennes emotionele terughoudendheid en maken ze uitsluitend gebruik van zogenoemde diëgetische muziek, muziek die in de film zelf aanwezig is.

Sociale kronieken

Bij voorkeur werken ze met niet-professionele of onbekende acteurs, al groeiden sommige later wel uit tot bekende sterren uit de francofone cinema, zoals Jérémie Renier, Olivier Gourmet, Emilie Dequenne, Déborah François. En als ze zoals recentelijk met gevierde vedetten werken als Marion Cotillard en Cécile de France worden die gevraagd hun acteertechniek te verstoppen.

De intens dramatische films van de Dardennes tonen de complexiteit van hoe mensen voelen en handelen. Vaak gaat het om de dagelijkse strijd van gewone lieden die tot het nieuwe Europese proletariaat horen­ (arbeiders, verarmde sukkelaars, werklozen, kleine criminelen), de kwetsbaren die uit de traditionele sociale vangnetten vallen. Steevast situeren ze hun verhalen in hun geboortestad Seraing en sociaal verloederde omgeving.

Mede door de camerastijl, de weigering om de psychologische toer op te gaan en de grote aandacht voor de geringste gestes en de subtielste lichaamstaal (in plaats van verklarende dialogen) worden de films van de Dardennes als zeer concreet en fysiek ervaren. Toch maken ze ook een cinema van het geweten en zit er een flinke spirituele onderstroom in hun terre-à-terre verhalen. Hun artistieke sensibiliteit is zeker ook gevormd door het christelijk narratief en bijhorende iconografie (zie het Piëta-motief in 'Le Gamin au Vélo'). Wat de realistische cinema van Jean-Pierre en Luc Dardenne zo sterk maakt is dat het niet enkel om sociale kronieken gaat maar ook om morele vertellingen waarin de protagonisten voor keuzes worden geplaatst die hun menselijkheid zullen bepalen, hun vermogen tot solidariteit, medeleven en goedheid. Zo is er de zoon die in 'La promesse' getuige is van hoe zijn vader een verongelukte illegale arbeider opruimt; de vader die in 'Le Fils' zijn zoon wil wreken; de jonge vader die in 'L’Enfant' het kind dat hij verkocht terug wil; de dokter die in 'La Fille Inconnue' op zoek gaat naar een de identiteit van een overleden patiënte die tevergeefs bij haar kwam aankloppen. En ook nu weer in 'Le Jeune Ahmed' is er de protagonist die worstelt met de gewetenskwestie die botst met zijn religieus fanatisme.

Het op de proef stellen van de protagonisten geeft aan de films ook een morele suspense die even sterk is als in het thrillergenre. Alsof je de B-film dynamiek van Don Siegel zou koppelen aan de brutale strengheid en thematiek van de verlossing van Robert Bresson, de ascetische Franse meester aan wie het einde van 'L’Enfant' refereert.

'Le Jeune Ahmed' is tijdens Film Fest Gent On Tour te zien op dinsdag 21 mei in Sphinx Cinema (Gent), CC Jan Tervaert (Hamme), CC Evergem, CC Zoetegem (Zottegem), Cinema Lumière (Brugge), Kunstencentrum BUDA (Kortrijk), Cinema Cartoon's (Antwerpen), CC Binder (Puurs), The Roxy Theatre (Koersel), Flagey (Brussel) & CC Strombeek. Tickets zijn verkrijgbaar bij de deelnemende locaties.