Wide Angle: Il buco - Video-essays

Schaduwen en schermen

Stel. Je zit in een grot, vastgeketend aan een muur. Daglicht is er niet, daar is de grot te diep voor, maar een flikkerend vuur verlicht de rotswand voor je. Er passeert een parade van schaduwen. Ontastbare figuren die gemaakt worden door onzichtbare mensen. Het geluid is al even indirect: galmende stemmen ricocheren van rots naar rots. Als je je hele leven daar doorbrengt dan denk je dat er geen andere realiteit is dan deze schaduwen en echo’s.

Dit gedachtenexperiment is een summiere samenvatting van Plato’s allegorie van de grot, een beroemde passage uit zijn dialoog Politeia. Een meer volledige versie vind je in Dick Odens korte animatiefilm. Dat is een visueel inventieve hervertelling met Orson Welles’ bariton als gids.

De spanning tussen illusie en realiteit die regeert op Plato’s rotswand? Die vind je evenzeer op het witte scherm. De ideeën van de Griekse wijsgeer spraken daarom niet alleen filosofen maar ook filmmakers aan. Neem Bernardo Bertolucci. Hij smokkelde de allegorie binnen in Il Conformista (1970). Zijn tragische personages vergelijken hun eigen lot met dat van de gevangenen in de grot.

Maar Il Conformista bevat veel meer referenties aan de allegorie dan deze expliciete dialoog. Dat is het punt dat James Mooney maakt in zijn prikkelend video essay Bertolucci’s Cave: a Platonic reading of The Conformist. Mooney ontwaart in Bertolucci’s film een volgehouden visuele strategie die speelt met licht en duister. Het Italië van Mussolini wordt zo vergeleken met de waanwerkelijkheid van Plato’s grot.

Orson Welles’ voice-over uit de voornoemde animatiefilm wordt creatief hergebruikt in dit video essay. Mooney werpt een nieuw licht op de stilistische keuzes van Bertolucci door Plato’s grot in te zetten als interpretatief kader.

De digitale grot

Zelfs blockbusters laten zich al eens inspireren door filosofische concepten en ook dan is de grot van Plato een populaire pleisterplek. Het bekendste voorbeeld is The Matrix (1999), de visueel baanbrekende sciencefiction parabel van Lana en Lilly Wachowski. In die film zitten de personages – onwetend – gevangen in een virtuele kerker.

The Matrix is het onderwerp van een resem video essays en heel wat daarvan wijzen op de parallellen met Plato. Exploring the Philosophy of The Matrix Trilogy van Daniel Netzel is een van de meer geslaagde analyses. Vooral het eerste deel van de trilogie heeft baat bij de analogie met de allegorie van de grot. Netzel argumenteert overtuigend dat je de digitale dystopie waaraan Neo en de zijnen proberen te ontsnappen kan begrijpen als een hoogtechnologische versie van de grot.

Exploratie en experiment

Het video essay combineert analytisch denken met visuele vertelling. Het is een manier om te reflecteren over de essentie van film in de taal van die film zelf. Bovendien is experiment een belangrijk onderdeel van de essayistische modus. Om al deze redenen vertoont het video essay affiniteiten met het werk van experimentele filmmakers en -denkers. Niet toevallig lieten ook zij zich inspireren door Plato’s grot.

Stan Brakhage (1933-2003) was een Amerikaanse non-narratieve filmmaker. In vormelijk radicale producties onderzocht hij regelmatig het filmmedium zelf: hij kraste of tekende rechtstreeks op pellicule, speelde met reflecties en licht, of maakte flitsende collages van abstracte beelden. In 2021 vertoonde Film Fest Gent zijn Visions In Meditation, een vierluik van avant-gardistische kortfilms. Het derde deel draagt als titel Plato’s Cave en speelt met tegenstellingen tussen licht en duisternis, tussen benauwde grotten en uitgestrekte landschappen. Net zoals de beste video essays dat doen gebruikt Brakhage vrije en visuele associaties om over film na te denken – en om de kijker uit te dagen hetzelfde te doen.

De Franse audiovisuele kunstenaar Chris Marker (1921-2012) kan je zien als een van de voorlopers van het video essay. Zijn interesses en methodes waren erg uiteenlopend: van politiek tot de politiek van beelden, van biografie tot wereldgeschiedenis, van analoge fotografie tot digitale media. Marker was niet voor één gat of genre te vangen, maar zijn essayistische films zijn nog altijd lichtende voorbeelden voor video essayisten. In 1989 maakte Marker L’Héritage de la chouette, een dertiendelige reeks televisiedocumentaires over het oude Griekenland. Vanzelfsprekend kon Plato niet ontbreken. Eén van de afleveringen bevat een adaptatie van de allegorie van de grot, en daarin maakt Marker de gelijkenis met de bioscoopervaring overduidelijk. Filmkijkers, vastgekluisterd aan hun pluche zetels, herkennen zichzelf in de allegorische gevangenen.

Speleologie en de speelfilm

Il Buco is een enigmatische film die grotendeels ontdaan is van taal. De filmmakers vertrouwen op de kijker: die moet zelf verbanden leggen en betekenis toewijzen. Maar regisseur Michelangelo Frammartino reikte sleutels aan om zijn sibillijnse langspeler te ontsluiten. In interviews alludeerde hij ook zelf op de parallellen tussen grotonderzoek en bioscoopbezoek. En zoals de bovenstaande video essays bewijzen, kan je die parallel inzetten om thematische en stilistische analyses te maken. Het duister van de grot brengt verlichting, zo je wil.