Filosofische vragen in meesterwerk 'Solaris'

Len (1921-2006), een tijdgenoot van de Amerikaan Ray Bradbury en de Rus Isaac Asimov, schreef met zijn in 1961 verschenen roman het meesterwerk van de scifi-literatuur uit de Oostbloklanden. Tarkovski’s filmbewerking, intussen bestempeld als een klassieker, wordt ook wel het Russische antwoord genoemd op Stanley Kubricks 2001: 'A Space Odyssey' (1968), een film die Tarkovski (1932-1986) zag op het filmfestival van Moskou. De regisseur heeft later afstand genomen van deze uitspraak, maar wie zijn film ziet begrijpt wat hij daarmee bedoelde, zonder dat hij daarmee kritiek uitoefende op Kubricks meesterwerk, waarin de mens slechts een tussenschakel is in een contemplatieve audiovisuele verkenning van de evolutieleer.

Wat Kubrick en zijn coscenarist Arthur C.Clarke interesseerde was de trage transformatie van de aapmens tot Starchild, een evolutie waarin een intelligente computer net zo goed gevoelens heeft als de ruimtevaarders die hem na een schijnbaar foute berekening willen uitschakelen, en waarin het traditionele mensbeeld uiteindelijk opgaat in een groter kosmisch geheel.

Ongeziene versie

In schril contrast daarmee stelt Tarkovski in zijn toekomstvisie de mens weer volledig centraal. Voor hem is het futuristisch jasje slechts een voorwendsel om een onvervalste humane boodschap te brengen, die perfect paste bij de Sovexport retoriek uit de periode van de Koude Oorlog. Waar Tarkovski dan weer radicaal afweek van de Sovjet-doctrine, is in de stijl en de moeilijk te doorgronden beeldentaal van de film, die mijlen verwijderd is van de dictaten van het sociaal realisme, de opgedrongen (maar gelukkig lang niet altijd nageleefde) huisstijl van niet enkel de Sovjet-Unie maar ook van haar communistische satellietstaten uit het Oostblok.

Zonder dat de naam van God ooit valt, is er ook de ontegensprekelijk religieuze dimensie in het centrale mysterie van 'Solaris'. Waardoor Tarkovski zich dan ook heel wat moeilijkheden op de hals haalde. De film werd niet echt verboden maar de Sovjet-censors zetten er op ideologische gronden wel duchtig de schaar in. Zodat 'Solaris' op de internationale première in 1972 op het festival van Cannes nog maar 2.45 uur duurde, ongeveer een half uur minder dan de oorspronkelijke montage. Bij de release in westerse landen werd de film dan nog eens geamputeerd en duurde hij nauwelijks twee uur. De gerestaureerde versie die u nu te zien krijgt, is deze van 2u.45 (de zelden geziene langste versie van 3u.15 blijkt nu nergens meer te vinden).

Metafysische kwesties

Tarkovski’s derde lange film speelt zich grotendeels af in een vervallen ruimtestation dat baantjes trekt rond een raadselachtige planeet, Solaris, die volledig bedekt wordt door een kolkende, kennelijk receptieve oceaan. 'Solaris' lijkt wel een reusachtig brein dat een bewustzijn en gevoelens heeft en tijdens de slaap peilt naar wat mensen beroert, in staat is om hun onderdrukte fantasieën en verlangens te materialiseren.

De protagonist Kris Kelvin (Donatas Banionis), een astronoom-psycholoog, stelt een onderzoek in naar wat er precies aan de hand is met het ruimtestation (een in de studio gebouwd, cirkelvormig ruimteschip dat in zijn labyrintische verwarring ook symbool staat voor de gestoorde menselijke geest), waar nu slechts twee wetenschappers meer werkzaam zijn. Hij ziet zijn vrouw, Khari (Natalya Bondarchuk) die zelfmoord pleegde weer tot leven komen en wordt geconfronteerd met dilemma’s die hem voor een aantal keuzes stellen: enerzijds wetenschap en vooruitgang en anderzijds geweten en menselijkheid. De filosofische en metafysische kwesties die Tarkovski aansnijdt verdringen volledig het futuristisch spektakel dat doorgaans bij ruimtereizen hoort en ook de van het genre verwachte special effects zijn tot het minimum herleid.

Zoals hij zijn vorige film 'Andrei Roublev' (1966), het portret van de grootste Russische iconenschilder, ook niet echt als een historische film beschouwde, zo zag hij 'Solaris' niet echt als een scifi-film. Hij ging zelfs verder en zei in een interview dat hij 'Solaris' als zijn minst geslaagde film beschouwde precies omdat hij niet elke referentie naar het genre kon elimineren. Stanislav Lem had het script gelezen en merkte hoe ik geprobeerd had om de scifi-elementen volledig uit de film te bannen. Hij dreigde zelfs de toelating om zijn roman te verfilmen, in te trekken, zodat we in het scenario zoveel mogelijk futuristische elementen weerhielden. Die dacht ik er tijdens de opnamen weer uit te kieperen, maar dat is me dus niet helemaal gelukt.

Poëtische benadering

Tarkovski’s tweestrijd is voelbaar in het resultaat, maar bezorgt de film ook een zekere spanning die zijn antispectaculaire benadering versterkt. Binnen het hem opgelegde keurslijf weet de regisseur zeker de beklemmende, soms visionaire beelden te creëren waar hij zijn reputatie aan dankt. Wat in zijn volgende films ('The Mirror', 1975; 'Stalker', 1979; 'Nostalghia', 1983; 'The Sacrifice', 1985) nog explicieter aan de orde is, ook al omdat hij daarin het narratieve ondergeschikt maakt aan een poëtische benadering van het medium waarin de pure filmtaal een quasi abstracte kwaliteit krijgt.

Anders dan de meeste regisseurs die altijd dezelfde film lijken te maken, of tenminste variaties daarop, was Tarkovski, net als Stanley Kubrick of Alain Resnais een regisseur die met elke nieuwe film een andere wereld exploreerde en daarbij ook zijn vorige in vraag stelde. De regisseur als grote avonturier zeg maar, als de eeuwige verkenner van terra incognita.

'Solaris' is tijdens Film Fest Gent On Tour te zien op dinsdag 18 juni in Sphinx Cinema (Gent), Flagey (Brussel), Cinema Lumière (Brugge), Kunstencentrum BUDA (Kortrijk), Cinema Cartoon's (Antwerpen), CC Jan Tervaert, CC Strombeek, Studio Geel, CC Ter Dilft (Bornem), The Roxy Theatre (Koersel). Tickets zijn verkrijgbaar bij de deelnemende locaties.