In Memoriam: Ben ter Elst
In het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw stampte Ben ter Elst Studio Skoop uit de grond, en schudde hij van daaruit een indommelend Gent met spraakmakende initiatieven soms nogal ruw en onbesuisd wakker. Studio Skoop was meer dan een filmzaal met dank aan het daarbij horend legendarische Skoop Café. Het werd een roemrucht broeinest voor nieuw muzikaal en ander talent. Studenten van toen groeiden uit tot toonaangevende academici, politici, architecten, dansers, kleinkunstenaars, fotografen. De doortocht van Ben ter Elst in Gent was als die van een komeet. In 1970 was hij er plots, hij schitterde, alle ogen waren op hem gericht. En na een tijd, sporen nalatend, verdween hij. De legende en de mythe tegemoet.
Filmcentrum
Toch kwam de op 29 juni 1946 in het Nederlandse Delden geboren ter Elst in 1970 niet uit het niets. Bezeten door film was hij, van stad tot stad trekkende, Europa aan het afschuimen om steeds opnieuw een nieuwste film te zien. Een dak boven zijn hoofd had hij niet en tussendoor was hij, zo vertelde hij bij de heropening van Studio Skoop in 1986, onder andere havenarbeider, scheepskok, boerenknecht, huisschilder, bomenkapper. Net voor die laatste job was hij al in 1967 in Gent beland waar hij door een vriend werd opgevangen. Toen wist hij dat hij “in Gent een visioen, dat maar enkele seconden had geduurd, wou realiseren: een klein maar bijzonder filmcentrum creëren. Enkele kleine filmzaaltjes met een café erbij. Gedaan met zwerven, Gent was mijn nieuwe droom”.
© Christiane GermonprezInboedel
Om die te realiseren waren er centen nodig en die had Ben ter Elst niet en het duurde nog tot 1970 vooraleer hij het pand aan het Van Artevelde-plein (zoals het Sint-Annaplein toen heette) kon huren. Daar kon hij net op tijd de aangekochte inboedel van een in Mariakerke failliet gegane bioscoop in onder brengen. Op 18 september van dat jaar ging Studio Skoop van start met de vertoning van Goto île d’amour van Walerian Borowczyk. ter Elst noemde de bezoekers Skopiumschuivers. De rocamboleske beginjaren van de polyvalente filmzaal en café leidden in januari 1974 tot het eerste Internationaal Filmgebeuren, georganiseerd door Ben ter Elst in samenwerking met Dirk De Meyer van de universitaire filmclub.
Select
Merkwaardig genoeg had het Filmgebeuren plaats in cinema Select aan het Wilsonplein omdat, aldus de programmabrochure, “velen denken dat “de Skoop” een soort privé zaal is met besloten filmvoorstellingen voor een bepaalde soort mensen en cinefielen”. In Select hopen ze “een groter publiek aan te spreken voor het overzicht van de wereldfilmproductie in al zijn facetten. Dit kunnen speelfilms, marginale, underground en avant-garde films zijn”. Ben ter Elst koos bewust voor de term Filmgebeuren en niet voor festival omdat hij dat vereenzelvigde met commercie, party's en diners. Een sneer naar het Brussels filmfestival waar alleen films werden vertoond die de daaropvolgende maanden in de zalen kwamen.
Toekan
In Gent vertoonde een van een tomeloze filmenergie barstende ter Elst films van Rainer Werner Fassbinder, Nagisa Oshima, Hans-Jürgen Syberberg, Andrei Tarkovsky, Dusan Makavejev, Chris Marker, Andy Warhol, Carlos Saura en vele andere filmgrootheden. Daaronder in het bijzonder Akira Kurosawa van wie hij tijdens het vierde Filmgebeuren een retrospectieve bracht. De Japanse film lag hem zo nauw aan het hart dat hij in 1976 samen met Paya Germonprez Toekan Films oprichtte speciaal om het oeuvre van Kurosawa, Masaki Koboyashi, Kenji Mizoguchi te verdelen. Naast de Japanse film had Toekan ook werk van Alain Resnais, Federico Fellini, Charlie Chaplin, Vittorio de Sica en Andy Warhol in de aanbieding.
Pioniersstijl
De eerste Filmgebeurens kenden een grote opkomst maar verliepen organisatorisch in ware pioniersstijl. Met legendarisch geworden voorstellingen die in het slechtste geval soms uren te laat begonnen omdat de kopij uit Nederland diende gehaald te worden. Er waren geregeld financiële problemen die bij ter Elst in 1977 zelfs tot een hartenkreet “SOS Filmgebeuren” leidden. Geleidelijk aan groeide de nood aan betere organisatorische structuren. Die kwamen er definitief in 1980 met de oprichting van een vzw. Internationaal Filmgebeuren van Gent die, aldus toenmalig secretaris-generaal en latere festivaldirecteur Jacques Dubrulle, “kan bogen op de ervaringen van de pioniers van het eerste uur Ben ter Elst en Dirk De Meyer”. Beiden kregen als programmatoren de artistieke leiding maar Ben ter Elst trok zich begin 1981 terug uit de vzw. Zijn liefde voor de Japanse film kende later een verlengstuk in de titel van het Japanse restaurant dat hij in zijn huis in de Lange Steenstraat opende onder de titel Ugetsu Monogatari naar de gelijknamige film van Kenji Mizoguchi. Ook daarin was hij een pionier in Gent.
Belang
Wat hij realiseerde, overschrijdt de grenzen van Gent en van het Filmgebeuren dat tot Film Fest Gent uitgroeide. Getuige daarvan het onderzoek dat prof. Daniel Biltereyst verbonden aan UGent voerde naar zijn betekenis voor Gent en voor de cinema. We citeren uit zijn conclusies gepubliceerd in het memorabele mozaïekboek Skopiumschuivers van Paya Germonprez: “ter Elst was op vele terreinen voor België een voorloper, niet alleen in zijn idee om een kritische multifunctionele ruimte rond cinema uit te bouwen. Hij propageerde ook de idee van de event-cinema en de community-cinema. Wat Ben ter Elst en al zijn medewerkers in Gent uit de grond hebben gestampt, was uniek”.
Kleurrijk
Met hem verliezen we een kleurrijk figuur, gedreven door liefde voor de film, visionair maar ook opboksend tegen grenzen. Dankbaar voor het ongelofelijke dat hij presteerde. Bedankt Ben.
Raf Butstraen
Met decennia filmgeschiedenis op de teller is voormalig filmcriticus Raf Butstraen de geknipte man om het laatste filmnieuws te fileren voor Film Fest Gent.
