In Memoriam: Mikis Theodorakis

Mikis Theodorakis: hoopvol streven naar harmonie

Mikis Theodorakis stak zowel letterlijk als figuurlijk boven het maaiveld uit. Hij was een reus van een man waarin onder meer een componist, een schrijver, een dirigent, een politicus, een trotse Griek én een wereldburger schuilden. Hij was een activist die zich verzette tegen nazi’s, fascisten en kolonels, verbannen werd en tegen onrecht reageerde met een intellectueel discours en vooral met zijn doorleefde muziekkunst. Hij was een god maar geen heilige. Zijn anarchisme verleidde hem enkele keren tot ondoordachte uitspraken die hem, zowel ter rechter- als ter linkerzijde kwalijk werden genomen. De turbo achter dit alles? Streven naar harmonie, samenhorigheid en vrede die hij niet vond in de wereld rondom hem maar wel in het heelal bespeurde.

Als kind vond de op 29 juli 1925 op het Griekse eiland Chios geboren Mikis Theodorakis het onrechtvaardig dat mensen niet konden vliegen. Hij wilde graag naar de sterren reizen waarover zijn vader zo boeiend kon vertellen. Toen al smeulde verzet in hem: hij probeerde toch te vliegen door een muur op te lopen en er armenzwaaiend van te springen. Hij brak daarbij zijn armen. De aardse wereld van de muziek bleek meer binnen handbereik. Als tiener kon hij nog geen instrument bespelen, maar door zelfstudie begon hij wel muziek te componeren.

Levend begraven

Naar verluidt begon hij daarmee na het horen van een uitvoering van Beethovens Negende Symfonie. Zijn eerste concert gaf hij op 17-jarige leeftijd in Tripoli. Na omzwervingen in verschillende Griekse steden en bijbehorende muziekscholen belandde hij in 1943 in het muziekconservatorium van Athene. Daar studeerde hij af in 1950. Vlekkeloos verliep dat studeren niet als je weet dat hij tussendoor meevocht tegen de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog en zich tijdens de Griekse Burgeroorlog (1946-1949) aansloot bij het linkse verzet. Hij werd gevangengenomen en opgesloten. In zijn autobiografie De wegen van de aartsengel vertelt hij hoe hij tot tweemaal toe levend werd begraven. Het was de eerste maar niet de laatste keer dat hij werd gefolterd.

Ballet en prijzen

In 1954 trok hij naar Parijs, voor het eerst, maar opnieuw niet voor het laatst. Aanvankelijk kwam hij er studeren aan het conservatorium, waar hij onder andere les volgde bij Olivier Messiaen, een van de belangrijkste componisten en organisten van de vorige eeuw. In zijn eerste Parijse periode kende hij vooral internationaal succes met zijn balletmuziek. Zijn Antigone werd 150 maal opgevoerd in het Londense Covent Garden. Hij werd met internationale muziekprijzen bekroond onder meer door een jury voorgezeten door Dimitri Sjostakovitsj. Zijn eerste filmscore, Ill Met by Moonlight van Michael Powell dateert ook uit die eerste Parijse periode. Wist hij toen veel dat Parijs zoveel jaren later zijn verbanningsoord zou worden.

Culturele revolutie

In 1960 keerde hij naar Griekenland terug. Dat hebben ze daar geweten, want hij veroorzaakte er niets minder dan een culturele revolutie. Hij toonzette Griekse gedichten, en die liederen behoren tot het beste en het populairste dat Theodorakis ooit componeerde. Zijn liederen zijn hem naar eigen zeggen het dierbaarst. Hij baseerde zich op de poëzie van onder meer Giorgos Seferis en Odysseas Elytis, winnaars van de Nobelprijs voor de literatuur. Poëzie kregen de Grieken niet alleen met de paplepel toegediend, maar ook door de populaire songs van Mikis Theodorakis.

Zorba danst

De eerste helft van de jaren zestig behoren tot de meest creatieve van Mikis Theodorakis. Hij werd toen ook wereldberoemd. Dat gebeurde in 1964, toen hij de muziek componeerde voor Zorba de Griek van Michael Cacoyannis. Zorba’s vitalistische, Dionysische, obsederende en meeslepende sirtaki-dans kreeg iconische allures en liet de wereld kennismaken met de bouzouki, een snaar- en tokkelinstrument uit de Griekse folklore. Sindsdien maakt Zorba’s dans deel uit van het culturele collectieve geheugen. Merkwaardig genoeg stond de score voor Zorba aanvankelijk niet op de lijst van de persoonlijke zelfstandige werken die Theodorakis bijhield. Dat stelde de samensteller van die lijst, Asteris Koutoulas, vast. Koutoulas was jarenlang bevriend met Theodorakis, en kende hem door en door. Desgevraagd zei Theodorakis dat zijn filmmuziek helemaal in dienst stond van het beeld, geconcipieerd was naar de wensen van de cineast, en dus niet helemaal van hemzelf was, maar van de film. Wellicht een nobele en gulle gedachte maar Koutoulas zorgde ervoor dat de filmmuziek integraal deel uitmaakt van het gevarieerde oeuvre van de overleden cineast.

Cultureel mengelmoes

Theodorakis componeerde de muziek voor een zestigtal films. Voor hem was film de hedendaagse versie van de Griekse tragedie uit de oudheid. Bij Michael Cacoyannis voelde hij zich dan ook thuis toen hij verfilmingen van klassieke stukken als Phaedra, Elektra, The Trojan Women en Iphigenia van hedendaagse muziek mocht voorzien. Bij het componeren vertrok hij veelal vanuit de Griekse folklore en gaf er een instrumentaal of orkestraal een jazzy touch aan. Dat cultureel mengelmoes werd zowaar zijn handelsmerk. De partituur voor Serpico van Sidney Lumet is daarvan een sprekend voorbeeld. Lumet wilde geen muziek, maar producer Dino De Laurentiis drong aan waarop Lumet, aan Zorba de Griek denkende, Theodorakis naar voor schoof. Die wilde de muziek componeren, maar kon ze niet uitvoeren of orkestreren. Via Quincy Jones kwam Lumet bij een jonge jazzarrangeur - Bob James - terecht, die de score tot de nu bekende hoge niveau bracht. Heerlijk om naar te luisteren.

Costa-Gavras

Uiteraard mogen we zijn werk niet vergeten voor Z en voor État de Siège van Costa-Gavras. Films van twee politieke zielsverwanten. Omdat de componist gevangen zat toen Z werd gedraaid, putte Costa-Gavras uit al bestaande muziek van Theodorakis, die pas begon te componeren nadat hij een film had gezien. Bij de film État de Siège, die zich in Zuid-Amerika afspeelt, was Theodorakis wel van de partij en liet hij zijn muziek uitvoeren op Zuid-Amerikaanse instrumenten. Ook op filmmuziekgebied werkte de turbo van het samenbrengen, het harmoniëren, het overeenstemmen.

Mauthausen liederen

Terug nu naar de jaren zestig en het gedenkwaardige jaar 1965 met het componeren van de Mauthausen-liederen. Zorba maakte Theodorakis wereldberoemd, de Mauthausen-liederen maakten hem onsterfelijk. Ze zijn gebaseerd op gedichten van Iakovos Kambanellis die het concentratiekamp van Mauthausen overleefde. Hij beschreef zijn ervaringen eerst in romanvorm en daaruit distilleerde hij zijn gedichten. Daarin heeft hij het onder meer over zijn zoektocht naar zijn joods-Litouwse geliefde. Het meest bekende lied is Asma Asmaton (Song of Songs) en bevat tekst uit het Bijbelse Hooglied. Bij het op muziek zetten gebruikte Theodorakis passages uit de Orthodoxe liturgie voor Palmzondag.

De stem

Het geheel behoort tot het mooiste wat Theodorakis ooit componeerde, en geen enkel lied geeft de tragiek van de Holocaust zo aangrijpend weer als deze cyclus. In zijn huiveringwekkende schoonheid brengt hij mensen overal ter wereld bij elkaar. Bij tekst en muziek hoort ook een stem. Dit is de gelegenheid om het belang te onderstrepen van Maria Farantouris in de carrière van Theodorakis. Zij is de Theodorakis-vertolkster bij uitstek. Hij ontdekte haar toen ze op haar zestiende aan een sopraanopleiding begon. Hij nam haar onder zijn vleugels en verleidde haar tot een carrièreswitch die ze zich nooit beklaagde. Theodorakis had oor voor een stem en dat bewees hij nogmaals toen hij Liesbeth List vroeg om op haar beurt de Mauthausen-liederen te zingen.

Verboden

Zoals vermeld koos Theodorakis voor zijn liederen, wanneer hij moest kiezen tussen de verschillende genres waaraan hij zich had gewaagd. Hij componeerde er meer dan duizend en groepeerde ze soms onder een bepaalde titel of noemer. Zo zijn er herinneringsliederen en liederen over levende doden. Zo noemde hij zijn composities waarin hij zijn gesneuvelde of zelfs vermoorde vrienden eert. Er zijn ook weerstandsliederen die onderdrukkende regimes aan de kaak stellen. Met de staatsgreep van de kolonels in 1967 hoefde Theodorakis zijn inspiratie niet ver te zoeken. Hij was een van hun eerste slachtoffers, leefde ondergedoken, werd opgesloten en onder huisarrest geplaatst. Zijn muziek werd verboden, wie ernaar luisterde kon in de gevangenis belanden, zijn albums verdwenen uit de winkelrekken en werden zelfs vernield.

Politicus

Zijn lot lokte internationale protesten uit en onder druk van de culturele wereld mocht hij uiteindelijk, in een vliegtuig van Onassis, naar Parijs vertrekken. Daar verbleef hij samen met zijn gezin tot 1974, toen er een einde kwam aan het bewind van de kolonels, en de openbare politieke loopbaan van Theodorakis begon. Hij werd volksvertegenwoordiger en bracht het zelfs tot minister (een beetje zoals Melina Mercouri). Tussendoor trok hij de wereld rond om concerten te geven, ook in ons land. Theodorakis werd een gefêteerde persoonlijkheid, maar hij zorgde af en toe met zijn politieke keuzes voor controverse. Zelfs in de DDR was hij een tijdlang persona non grata. De kunstenaar deemsterde weg, stelt Koutoulas vast, de politicus nam de bovenhand.

Muzikale roots

Maar ook dat is relatief, want Theodorakis bleef componeren. Hij schreef zelf opera’s - terwijl hij als kind bang was van opera-aria's - die hij liever “lyrische tragedies” noemde. Te oordelen naar de titels Elektra, Medea, Antigone en Lysistrata, was de Griekse mythologie opnieuw een bron van inspiratie. Maar zijn muzikale leermeesters, Ludwig van Beethoven, Johann Sebastian Bach en Franz Schubert, kwamen uit Duitsland. Net als zij componeerde hij ook symfonieën, cantates en oratoria. Zonder zich daarbij altijd aan de wetten van de genres te houden. Hij aarzelde niet om instrumenten en elementen uit de folklore en de volksmuziek met het klassieke instrumentarium te vermengen. Deze nieuwe muzikale vorm omschreef hij als meta-symfonische muziek.

Engagement

Vermengen, samenbrengen en verbanden leggen zijn kernwoorden in het oeuvre van Theodorakis. Dat kenmerkt ook zijn politiek en persoonlijk engagement. Vandaar zijn inspanningen om Israël en de Palestijnen met mekaar te verzoenen en dichter bij huis, Griekenland en Turkije. Hij was een fervent voorstander van de toetreding van Turkije tot Europa en ijverde voor een oplossing voor de kwestie Cyprus, het eiland dat zowel in een Turks en in een Grieks deel is onderverdeeld, en waar de spanningen soms hoog opliepen. Cultuur was daarbij zijn voornaamste wapen en hij vond een bondgenoot in de Turkse dichter Zülfü Livaneli. Tot hij een paar jaar geleden ziek werd, verhief hij ook zijn luide stem tegen de draconische besparingsmaatregelen die Europa aan Griekenland oplegde toen het financieel in mekaar dreigde te storten. Zelfs als negentigjarige zat hij, gasmasker op en vanuit zijn rolstoel, te protesteren op het Syntagmaplein in Athene. Een “lied van de weerstand” zat er niet meer in. Zorba was ook al een tijdje uitgedanst. Honderdduizenden hebben zijn sirtaki-pasjes echter overgenomen en ontelbaren luisteren naar de hoopvolle schoonheid van de Mauthausen-liederen. Mikis Theodorakis was een man van de hoop.