In Memoriam: Norman Jewison - Man van wijze woorden met wijze films

“Iedere filmmaker zou zich moeten afvragen waarom hij een film maakt. En als je die vraag niet kan beantwoorden, draai hem dan niet." De op 20 januari 2024 in Los Angeles op 97-jarige leeftijd overleden Norman Jewison was niet alleen een man van wijze woorden maar ook van even wijze films. Films met ideeën. Steeds opnieuw vakkundig verpakt zonder krampachtig op zoek te gaan naar een eigen stijl. Die was afhankelijk van film tot film. Vakmanschap is meesterschap volstond voor hem. Dat resulteerde in vlot toegankelijke films die echter moeilijke en controversiële thema’s niet uit de weg gingen.

Flirt

De op 21 juli 1926 in Toronto geboren Norman Jewison begon zijn loopbaan bij de televisie in Londen en daarna trok hij in het begin van de jaren vijftig naar New York waar hij voor CBS talloze variétéshows regisseerde. Hij kreeg de befaamde The Judy Garland Show onder zijn hoede en ontmoette er Tony Curtis. Die was opgetogen over Jewisons aanpak en vertolkte in 1962 de hoofdrol in diens lichtvoetige debuutfilm 40 Pounds of Trouble. Na filmgeflirt met Doris Day in twee films voelde Jewison zich met The Cincinnati Kid voor het eerst een filmregisseur. Steve McQueen neemt het als jonge pokerspeler op tegen een doorgewinterd speler die vast besloten is aan de top te blijven. Spanning gegarandeerd in het kleurrijke pokerwereldje. Jewison voelde zich in zijn sas al verving hij de voordien ontslagen Sam Peckinpah.

Hoofdthema's

Van de pokertafel naar de Koude Oorlog was voor Jewison slechts een kleine stap en die zette hij met zijn satire The Russians Are Coming, the Russians Are Coming. Daarna was het in 1967 opnieuw ernst met zijn signature film In the Heat of the Night. Racisme en gerechtigheid zijn immers de twee hoofdthema’s die Jewison het nauwst aan het hart liggen. In In the Heat of the Night staat een zwarte privédetective, die zich met het legendarische “They call me Mr. Tibbs” voorstelt, tegenover een blanke sheriff. De detective wordt van moord beschuldigd. De jonge Sidney Poitier neemt het op tegen de geroutineerde Rod Steiger in deze in een diepgewortelde racistische omgeving afspelende murder mystery. De film die in omloop kwam tijdens een turbulente periode in de Amerikaanse geschiedenis kende een enorm succes en won vier Oscars waaronder die voor beste film. Anekdotisch staat de film erom bekend als de eerste film waarin een zwarte een klap (terug) uitdeelt aan een blanke. De hele wereld hoorde die.

Malcolm X

Ook in zijn latere A Soldier’s Story kaart Jewison racisme aan, in een film waarin een Afro-Amerikaanse militaire procureur tijdens WOII een moordonderzoek voert in een legerbasis. Zijn plannen om het leven van Malcolm X te verfilmen, diende hij op te bergen omdat sommigen, onder andere Spike Lee, van oordeel waren dat een witte man niet geschikt was om het leven van Malcolm X te verfilmen. Zoals bekend werd de film uiteindelijk gedraaid door Spike Lee. Jewison ontkende dat hij onder diens druk de regiefakkel doorgaf. Net voor de eeuwwisseling draaide Jewison nog The Hurricane waarin een zwarte bokser ten onrechte van moord wordt beschuldigd. Denzel Washington speelt er een glansrol in.

Gewelddadig

Inmiddels had de overleden cineast heel wat filmwatertjes doorzwommen. Het gewelddadige karakter van de Amerikaanse maatschappij zinde hem niet en na de moorden op Martin Luther King en Robert Kennedy vertrok hij naar Engeland. Maar eerst was er nog het heerlijke The Thomas Crown Affair waarin een verzekeringsagente, vertolkt door Faye Dunaway, een bankrover, vertolkt door Steve McQueen, op de hielen zit. Valt ze uit haar rol als ze haar prooi in haar klauwen heeft? De film is een klassieker geworden en de stijl waarin hij gedraaid werd, blijft nog altijd adembenemend. Met dank aan cameraman Haskell Wexler en het gebruik van split-screen die de actie een enorme vaart geeft. Het door Michel Legrand gecomponeerde The Windmills of Your Mind mogen we evenmin vergeten. Daarna bewees Jewison met Fiddler on the Roof en Jesus Christ Superstar dat hij ook thuis was in het musicalgenre.

Balans

Met de sciencefictionfilm Rollerball waarschuwde hij voor een door corporaties gedomineerde maatschappij en zijn sociale gevoelens kon hij ventileren in F.I.S.T. een film over de opgang van een klein begonnen vakbondsman die het tot een stevige leider brengt en clasht met een senator. Het corrupte Amerikaanse rechtssysteem vormt opnieuw het decor van ...And Justice for All waarin Al Pacino schittert in een advocatenrol. Hij heeft de beste advocaat nodig, maar het probleem is dat hij de beste advocaat is, schreeuwt de filmaffiche ons toe. Volgens nogal wat critici is de balans tussen humor en ernst niet in orde in deze film waarvan de titel een stuk van het levensdoel van de regisseur goed samenvat.

Overtroeven

Met Agnes of God bewees hij nogmaals dat hij acteurs en actrices kon laten schitteren. Jane Fonda, Ann Bancroft en Meg Tilly lijken elkaar te overtroeven in dit drama over een jonge zwangere kloosterzuster die haar kind ter wereld brengt en het daarna doodt. Zelfs Jewison lijkt daarna nood te hebben aan een lichter onderwerp en draait dan maar de heerlijke komedie Moonstruck met Cher en Nicolas Cage in de hoofdrollen. Velen gaan meerdere keren naar de film kijken. In 2003 sluit hij met The Statement, waarin een nazibeul achterna wordt gezeten door politie en huurmoordenaars, zijn 44 titels tellende boeiende filmografie af.

Verkennen

Norman Jewison werkte met de grootste sterren in Hollywood maar werd nooit door het systeem opgeslorpt. Daarvoor stond hij te veel op zijn vrijheid die hij als producer ook verwierf. Hij bleef Canadees in hart en ziel maar verkende gretig de wereld daarbuiten. Een incident tijdens een busrit in de buurt van Memphis toen hij na zijn dienstplicht tijdens WOII in de VS toerde, tekende hem. Hij zette zich toevallig neer op een plaats die voorbehouden was voor zwarten. De chauffeur wilde niet vertrekken vooraleer hij van plaats verwisseld had. Ik ben afgestapt, vertelt Jewison in zijn memoires This Terrible Business Has Been Good to Me. Vandaar zijn gevoeligheid voor racisme en onrechtvaardigheid. Hij heeft zichzelf ook altijd als een outsider gevoeld en dat begon al bij het gepest wegens zijn naam Jewison. Klinkt joods, maar dat was hij niet. Hij werkte veel in Amerika maar hij aardde er niet. En met de Oscars leek het ook al niet te lukken. Hij kreeg zeven nominaties maar won er geen enkele. In 1999 kreeg hij wel een ere-Oscar voor het geheel van zijn oeuvre. Daar zitten weinig echt zwakke schakels in. Zijn films hadden een enorm publieksbereik en hij won, zelf sympathiek, de sympathie van miljoenen. Film Fest Gent koestert warme herinneringen aan zijn komst in 2011.