Krzysztof Penderecki, de componist die vele grenzen verlegde

Grenzen heeft hij verlegd, de pas overleden wereldvermaarde Poolse componist Krzysztof Penderecki. Vooreerst die bij zichzelf, en daarna meer dan eens tussen twee kunstvormen: de muziek en de film. Hijzelf en gelijkaardige grootheden zoals Stanley Kubrick, Martin Scorsese, Andrzej Wajda brachten die samen en het nieuwe geheel kreeg een hogere spirituele dimensie of dook in de krochten van het menselijke onderbewuste. Voor die unieke wisselwerking kreeg Krzysztof Penderecki vorig jaar op Film Fest Gent de WSA Lifetime Achievement Award. Zijn broze gezondheidstoestand liet hem niet al niet meer toe om die prijs persoonlijk in ontvangst te nemen. Hij kreeg hem in Krakau overhandigd door FFG-muziekdirecteur Dirk Brossé.

Weg van westerse avant-garde

Krzysztof Penderecki werd op 23 november 1933 geboren in Debica, in de buurt van Krakau. Hij studeerde aanvankelijk viool en daarna compositie aan het conservatorium in Krakau en werd er later directeur van. In de schitterende in 2018 op FFG vertoonde documentaire ‘Paths Through The Labyrinth’ van Anna Schmidt vertelt Penderecki waarom hij begon met componeren. In het communistische Polen van de jaren vijftig gold er een buitenlands reisverbod. Toen er een wedstrijd voor jonge componisten werd uitgeschreven was de eerste prijs een reis naar het Westen. De jonge Krzysztof Penderecki stuurde drie werken in en won meteen de eerste drie prijzen. Toen al kon hij geen grenzen verdragen.

Dat gevoel lag meteen ook aan de basis van zijn voorkeur voor avant-gardemuziek. “Ik wilde verder gaan dan wat ik geleerd had en daarbij niet de westerse avant-garde navolgen”, vertelt hij aan Anna Schmidt. Vandaar de eigen Poolse sonoriteit en het inventieve uittesten en aftasten van de klankmogelijkheden van diverse instrumenten, en vooral van de viool. Net het dissonante, schriele en schurende van de composities trok filmregisseurs aan toen ze het spannings- of horrorgehalte van hun films wilden opdrijven.

Aankloppende filmregisseurs

Als filmcomponist in strikte zin is zijn oeuvre zeer beperkt. Hij schreef muziek voor enkele korte animatiefilms en onder meer voor twee films van Wojciech Has, het beroemde ‘Manuscript gevonden in Saragossa’ en ‘Szyfry’ (‘Codes’). Voor meer films had hij, die van compositie naar compositie ging en soms aan drie werken tegelijk bezig was, geen tijd en dat kreeg zelfs Stanley Kubrick te horen toen die hem contacteerde voor de filmmuziek bij ‘The Shining’. Hij verwees Kubrick wel naar enkele van zijn werken die wellicht voor die film in aanmerking kwamen. Volgens sommige bronnen zou de componist niet tevreden zijn geweest over de manier waarop zijn muziek door Kubrick werd gebruikt. Hoe dan ook, na William Friedkin (‘The Excorcist) en Kubrick was het aan Martin Scorsese (‘Shutter Island’) en David Lynch (‘Inland Empire’, ‘Twin Peaks’) om hun film of TV-series naar een hoger vlak te brengen.

Een plus een is drie

Aan zijn landgenoot, filmregisseur Andrzej Wajda, beloofde Penderecki wél een filmscore, op voorwaarde dat hij een film zou draaien over het oorlogsdrama dat zich in 1940 in het Poolse Katyn afspeelde. Daar werden duizenden Poolse officieren en intelligentia door het Russische leger vermoord, onder wie een familielid van Penderecki en de vader van Wajda. De film kwam er in 2007 maar de eigen score niet. Penderecki gaf de regisseur onder meer zijn ‘Pools Requiem’ en was er zelf verbaasd over hoe twee totaal onafhankelijke kunstvormen elkaar tot een hoger niveau optilden.

Met dat ‘Pools Requiem’, ontstaan uit de Lacrimosa-compositie ter nagedachtenis van de op de scheepwerven in Gdansk omgekomen opstandelingen, had Pederercki al lang zijn onrustige avant-gardeperiode afgesloten en zat hij in wat zijn post-romantische periode wordt genoemd. Daar bespeelt hij de menselijke stem die hij als het mooiste instrument aanzag. In ‘Katyn’ komen twee van zijn lievelingsthema’s, geschiedenis en religie, eveneens op een unieke manier tot een harmonie.

Sacraal

Met zijn sacrale werken verzette hij zich voor de zoveelste keer tegen een grens. Onder een communistisch regime was religieuze muziek niet direct iets waar de overheid op stond te wachten. Voor Penderecki een reden te meer om ze te componeren. Met zijn aandacht voor de Poolse geschiedenis bleef hij trouw aan de eigen identiteit maar hij beperkte zich daar niet toe. Vandaar zijn “Threnos voor de slachtoffers van Hiroshima’. Aanvankelijk was de tijdsduur 8’37” van dat werk ook de titel. Maar het brak pas echt door toen Penderecki dat in klaagzang voor de slachtoffers van Hiroshima omdoopte. Het leverde hem van sommigen het verwijt op een opportunist te zijn. In Anna Schmidt’s documentaire onthult hij dat hij de klaagzang componeerde op de lijnen van de hersenactiviteit van psychiatrische patiënten die naar zijn ‘Polymorphia’ luisterden. ‘Polymorphia’ is een van Penderecki’s beroemdste werken en werd ook gebruikt in ‘The Shining’ van Kubrick. Het was een van de hoogtepunten op het WSA-concert van 18 oktober 2019 in Capitole Gent.

Lees verder onder de foto.

[IMG]

Schematisch

De overleden componist werkte zoals een architect met schema’s die hij later op- en invulde. Zo was hij van plan om negen symfonieën te schrijven maar hij heeft er uiteindelijk slechts acht kunnen voltooien. Zelfs zonder zijn negende laat hij een gigantisch en ontzettend gevarieerd oeuvre achter dat hij het liefst neerpende op zijn domein in Luslawice in de buurt van Krakau. Het is dertig hectare groot en telt meer dan 1.700 verschillende boomsoorten en struiken. Want na componist was Krzysztof Penderecki een groot natuurliefhebber en geobsedeerd door bomen. Hij smokkelde zelfs kleine stammetjes mee in zijn valies als hij terugkwam van zijn talloze buitenlandse reizen. Dat de Poolse inlichtingendienst dat niet wist, is merkwaardig. Anders hadden ze geweten dat hij alleen al voor zijn arboretum naar zijn land zou terugkeren en hadden ze zijn zoon niet moeten gijzelen door hem alvast geen paspoort te geven als zijn ouders naar het buitenland gingen.

Dat laatste is uiteraard al lang geschiedenis en de Poolse grenzen zijn al lang opengegooid. Dichtbij en naast de bomen staat er nu trouwens een Europees centrum voor de opleiding van jonge musici. De warme en minzame Krzysztof Penderecki leeft er verder. Over de grenzen van de dood heen.

Raf Butstraen

Herbeluister hieronder 'Polymorphia', Penderecki's meesterwerk dat op 18 oktober 2019 uitgevoerd werd door Brussels Philharmonic onder leiding van Dirk Brossé in Capitole Gent.