Mark Cousins beklijft met filmmarathon en eerherstel voor Alice Guy-Blaché: Met film of camera te wapen tegen genderongelijkheid

Scharnier

Alice Guy-Blaché is het scharnier tussen Women Make Film van Mark Cousins en de door Pamela B. Green gedraaide documentaire over haar. Cousins, sedert zijn The Story of Film geen onbekende voor Gentse filmfestivalgangers, ziet zijn jongste werk als A New Road Movie Through Cinema. Hij vat dat zelfs ietwat letterlijk op want aan wegen geen gebrek in zijn veertien uur lange film. De beelden ervan brengen de toeschouwers van het ene topic naar het andere. En ze verbinden duizend fragmenten en veertien hoofdstukken met elkaar. Laat je door de cijfers niet aan het duizelen brengen, daar zorgen sommige van de gekozen fragmenten wel voor. Ze zijn, hoeft het verwondering te wekken, allemaal van de hand van vrouwelijke cineasten, 183 in totaal. Zij geven een van de origineelste filmlessen ooit.

Beyonce

“How to Make a Movie”, de naam van de maatschappij die het copyright heeft van deze productie, dekt ook het best de inhoud ervan. Cousins toont onder andere hoe je een film kan beginnen, hoe je personages in beeld brengt, geloofwaardig overkomt, een karakter voorstelt, een gesprek aanpakt, hoe je thema’s benadert als liefde, dood, seks en wat de wetten zijn van een sciencefictionfilm, de horrorfilm, de surrealistische film. Om de kijker niet al te zeer te belasten eindigt hij zijn road movie niet met de dood maar met song en dans. In dat onderdeel put hij niet alleen uit filmfragmenten maar mag Beyonce haar Lemonade clip tonen.

Ontdekkingstocht

Cousins’ road movie is een onvergetelijke ontdekkingstocht doorheen de filmgeschiedenis. Namen als Andrea Arnold, Kathryn Bigelow, Claire Denis, Penny Marshall, Céline Sciamma, Ida Lupino, Leni Riefenstahl, Mai Zetterling, Elaine May, Kelly Reichardt, klinken uiteraard vertrouwd in de oren. Maar die van Kira Muratova, Wanda Jakubowska, Yylia Solntseva, Byambasuren Davaa en andere Lucile Hadzihalilovic’en liggen voor de gemiddelde filmliefhebber minder voor de hand.

De commentaar bij de beelden is van de regisseur zelf en hij toont zich daarbij een goed observator en lesgever. Door zijn precieze uitleg, waarbij hij veelal zelfs de camerabewegingen beschrijft en luidop het aantal shots telt, brengt hij de kijker nader tot het beeld. Hij betrekt de toeschouwer in zijn verhaal. En het helpt geen klein beetje dat de commentaar wordt ingelezen door onder andere Tilda Swinton, Kerry Fox, Jane Fonda of Debra Winger.

Favorieten

Na de marathonvisie zal iedereen zowat zijn eigen favoriete regisseur of fragmenten onthouden. Kiezen uit duizend scènes is haast onmogelijk maar Kathryn Bigelow en Leni Riefenstahl blijven als perfecte vaklui bovendrijven. Van Bigelow worden fragmenten vertoond uit onder meer Point Break en uit The Hurt Locker en bij Leni Riefenstahl ligt de keuze voor haar Olympia voor de hand. Aan Riefenstahl kleeft nog altijd een soort nazi-odium en dat illustreert Cousins door na een Riefenstahlse verheerlijking van het vrouwelijk lichaam beelden te tonen van The Last Stage van Wanda Jakubowska.

Uit Riefenstahls beelden kan je volgens Cousins afleiden “dat het lichaam de bouwsteen is van de staat”. Daarna zie je een groepsbeeld van langzaam bewegende treurende vrouwen in Auschwitz. Jakubowska weet waarover ze het heeft want ze zat zelf gevangen in dat concentratiekamp. Bestaat er een direct verband tussen beide fragmenten? De confrontatie zet in ieder geval aan tot nadenken.

Landgenoten

Tussen de tientallen geciteerde regisseurs zitten er drie landgenoten. Chantal Akerman behoort tot de meest voorkomende maar ook Marion Hänsel en Fien Troch komen aan bod. Akerman zit wat verspreid over de film maar heeft uiteraard een plaats als het over het gebruik van de statische camera gaat. Als Jeanne Dielman uit de gelijknamige film een bed opmaakt, heeft de commentator het ietwat relativerend over een Youtube film over bed opmaken maar er is uiteraard meer aan de hand. Bij Marion Hänsel toont hij hoe zij in Le Lit, met dank aan de montage van Susana Rossberg, alleen al door het verwisselen van een jonge en oudere hand in één scène heden en verleden van een relatie oproept. Uit Kid koos regisseur Cousins de scène waarin Kid een standje krijgt van zijn moeder en de camera op de vlucht slaat zonder dat de toeschouwer weet waarheen en tenslotte toch belandt bij de Kid. Camera als substituut voor een personage dus. Women make film verfrist. En laat je in enkele fragmenten kennismaken met een jonge Liv Ullmann en Rusell Crowe. Wist je bovendien dat de Nederlandse Marleen Gorris in een scène uit De stilte rond Christine M. zowel de kwaliteiten van Brian de Palma én die van Martin Scorsese in zich verenigt? Zeg dat Mark Cousins het gezegd heeft.

Titels

Dit gigantische project waar vier jaar aan werd gewerkt, had in de loop der jaren verschillende titels van De academie van Venus tot Women Making Film. Onder impuls van Tilda Swinton werd dat Women Make Film. Een subtiele maar veelzeggende verbetering. En waarom werd dit project door een man geregisseerd, klinkt hier en daar als reactie. Coproducent Cari Beauchamps heeft er begrip voor maar voelt zich in haar strijd voor gendergelijkheid gesterkt door bondgenoten en pleitbezorgers als Mark Cousins. Zijn film is zonder twijfel een van de hoogtepunten van het festival en een must voor iedere filmstudent. Ieder van de vijf delen valt afzonderlijk te bekijken, maar verslaving wordt nadien niet uitgesloten.

Grafsteen

Wie tot het einde blijft of alleen het vijfde deel bekijkt zal merken dat het slotbeeld van Cousins’ film bestaat uit een close up van de grafsteen van Alice Guy-Blaché. Zij was aanwezig op de allereerste filmvoorstelling van de gebroeders Lummière en was de eerste vrouwelijke regisseur. Volgens velen zelfs de eerste regisseur want zij beperkte zich niet tot het opnemen van wat zich voor haar camera afspeelde maar beïnvloedde ook de actie. Zij zorgde met andere woorden voor een mise-en-scène en werd de eerste verteller van verhaaltjes. Ze gebruikte eveneens als eerste kleur en zorgde ervoor dat beeld en klank synchroon liepen.

De bewijzen daarvan liggen voor en toch werd haar naam vergeten en verdween heel veel van haar oeuvre in de duisternis van de geschiedenis. En er was nogal wat om te verdwijnen. Naargelang de bron werkte ze, in diverse functies, mee aan een zevenhonderd films. In haar documentaire Be Natural: The Untold Story of Alice Guy-Blaché houdt Pamela B. Green het op een duizendtal. Toch kreeg ze nooit de erkenning die ze verdient. Omdat ze een vrouw was en niet zo ernstig werd genomen als haar mannelijke collega’s?

Daar is zeker iets van waar. De legendarische Franse filmmuseumdirecteur Henri Langlois is van oordeel dat zij “niets briljant heeft gepresteerd”. Dat zij mede aan de basis ligt van de productiemaatschappij Gaumont, ooit een Franse filmgigant en te vergelijken met een Amerikaanse filmstudio is Langlois blijkbaar ontgaan. Maar in het vergeten van Alice Guy-Blaché draagt Gaumont zelf wellicht nog de grootste schuld. In de eerste brochure over de geschiedenis van de firma Gaumont wordt haar naam niet eens vermeld. Zelfs niet in een tweede en na protest van betrokkene. Voeg daarbij dat een aantal van haar films aan anderen werden toegeschreven en de afgrond van de vergetelheid wenkt.

Van horen zeggen

Het betert er evenmin op als enkele Franse filmhistorici, onder andere Georges Sadoul, hun bronnen onvoldoende controleren en schrijven op basis van “van horen zeggen”. Pamela B. Green reconstrueert een en ander vrij rigoureus en maakt daarbij onder meer gebruik van een interview met haar hoofdpersonage en vult aan met getuigenissen van acteurs, actrices, regisseurs, producenten. Die houden meestal verband met het Be Natural uit de filmtitel. Woorden die reuzengroot stonden op de gevel van haar Solax studio in Amerika waar ze in 1906 naar toe trok. “Wees natuurlijk, wees jezelf” was de opdracht die ze de acteurs en actrices gaf die voor haar werkten. Een slogan die nog altijd niet verouderd is. En waar veel commentaar op overbodig is. Het komt op de filmpjes aan en die zorgen voor een ongezien filmfestijn.

Videocamera

In Delphine et Carole, unsoumuses nemen de hoofdpersonages actrice Delphine Seyrig en de Zwitserse regisseur Carole Roussopoloulos het heft in eigen handen en brengen de protesten van vrouwen tegen hun onderdrukking in beeld. Daardoor krijgen ze een grotere weerklank. Met dat doel voor ogen kopen Delphine en Carole een draagbare videocamera. De tweede die in Frankrijk ter beschikking was. Alleen regisseur Jean-Luc Godard ging hen voor. Beiden zijn vertrouwd met de populaire slogan “Meer onbekend dan de Onbekende Soldaat? Zijn vrouw!” en nemen zich voor om iets aan die onbekendheid te veranderen. Zij nemen deel aan debatten, maken verslagen van betogingen, verzamelen getuigenissen van vrouwen over hun seksueel leven, filmen op een didactische manier een abortus. Beiden trekken ook naar Hollywood waar ze onder meer een hallucinant interview afnemen van Jane Fonda. Producenten hadden Fonda aangeraden om haar onderkaak te laten breken om beter karakterrollen te kunnen spelen en hadden denigrerende commentaar op andere uiterlijke kenmerken, onder meer op haar kleine borsten. Zij en vele van haar collega’s waren niets anders dan een commercieel product.

Wapen

Delphine Seyrig was dat stadium al lang voorbij en gebruikte haar talent en uitstraling onder andere in Daughters of Darkness van Harry Kümel en bij regisseurs als Luis Buñuel, Alain Resnais en Chantal Akerman. Als actrice oogstte ze lof en roem en als filmende activiste laat ze een soms wrang tijdsbeeld na. Met een camera als wapen.

Dag van het Diverse Filmberoep

Film Fest Gent organiseerde op vrijdag 16 oktober 2020 ook een Dag van het Diverse Filmberoep. Samen met WIFTM Belgium (Women in Film, Television & Media Belgium), Wanda Collective, Represent en de Unie van Regisseurs stond de dag in het teken van gender- en culturele diversiteit in het film- en medialandschap. De livestream van de talks van die dag kan je hieronder herbekijken.