'Skammen' in Flagey

Bergmans getrouwe Max Von Sydow speelt een bange muzikant, Jan, die niet langer zijn kunst beoefent; Liv Ullmann (levensgezellin van de regisseur tijdens de filmopnamen) is zijn vrouw Eva. Omdat op het vasteland een niet nader omschreven burgeroorlog woedt, leven ze teruggetrokken op een Baltisch eilandje, waar ze denken aan het wapengekletter te ontsnappen. Wanneer de vijand ook doordringt tot hun spartaans paradijs, geraakt hun wankele relatie helemaal ontwricht en hun psyche vernietigd.

Allesverwoestende oorlog

Voor Ingmar Bergman is de burgeroorlog een quasi abstract motief dat hij als een dreigende, alomtegenwoordige achtergrond gebruikt voor zijn meest desolate en meest wanhopige film. Dit is ook Bergmans gaafste film, waarin een sterk aangrijpend drama voor zichzelf spreekt en niet overschaduwd wordt door charlatanachtig, metafysisch en/of religieus gepreek. In 'Skammen' maakt het niet uit of God zwijgt of dat God spreekt of dat God dood is. De protagonisten zijn volledig op elkaar aangewezen, worden meegesleurd met gebeurtenissen waar ze geen vat op hebben en waarvan ze het verloop niet begrijpen.

Hoewel er grote karakteriële verschillen zijn tussen Eva en Jan, zijn ze beiden onpartijdig en houden ze zich afzijdig van politiek, maar dat blijkt hen zeker niet te redden als ze in het oog van de oorlogsstorm terechtkomen. Na een eerste deel waarin de oorlog in de verte waarneembaar is en daarna volledig losbarst, volgt een tweede deel dat gaat over de gevolgen van de oorlog, en waarin het individuele geweld het haalt op het collectieve geweld. Het kunstenaarspaar verliest alles: hun inboedel wordt vernietigd, hun huis brandt af, Jans instrument wordt verbrijzeld.

Beklemmend

Hun lapje grond is een verwoest landschap geworden. Ergo: ze verliezen ook een stuk van hun menselijkheid. Als het uiterlijke geweld ophoudt, begint het innerlijke. Door zich op de "kleine oorlog" te focussen maakt Bergman de weg naar de ontmenselijking angstaanjagend logisch en concreet. Zoals de scènes waarin vermeende collaborateurs na ondervraging - zeg maar foltering - bijeengedreven worden in een schoolklasje. Of de momenten waarop de zwakke man wreed wordt en de sterkere vrouw bezwijkt.

Bergmans beklemmende visie op wat oorlogsgeweld kan aanrichten bij een doodgewoon neutraal echtpaar dat meende zich van elk conflict te kunnen isoleren, was ten dele ingegeven door Bergmans verwarde gevoelens ten aanzien van de oorlog in Vietnam, een politieke kwestie die eind jaren 60 geen enkele intellectueel/kunstenaar onberoerd liet.

Schrikbarend einde

'Skammen' vormt samen met 'Het Uur van de Wolf' (1968) en 'Een Passie' (1969) een trilogie, niet enkel omdat Liv Ullman en Max Von Sydow telkens de hoofdrollen vertolken, maar ook omdat deze films door hun topografie zo sterk met elkaar verbonden zijn. Ze werden alle drie opgenomen op Bergmans geliefde eiland Farö waarvan de ruige, onherbergzame landschappen meer zijn dan een locatie, maar ook een gemoedsstemming vertolken.

Het einde is onvergetelijk: het bootje waarmee ze vluchten geraakt op drift zodat het verwoeste echtpaar stuurloos tussen de lijken op zee zwalpt. Bergmans schrikbarende, troosteloze levensvisie in een notendop.

‘Skammen’: donderdag 8 maart om 19:30 in Ciné-Club, Flagey (Studio 5), Brussel.

Reservaties: www.flagey.be / www.cinematek.be