'The Magnificent Ambersons' (1942) in Flagey

In 1941 kon boy wonder Orson Welles zeker niet vermoeden dat zijn debuutfilm 'Citizen Kane', zijn enige Hollywoodfilm zou worden waar hij totale controle over had. Vanaf zijn tweede film, 'The Magnificent Ambersons' (1942) - de enige film die hij regisseerde waarin hij zelf niet meespeelde - was het prijs.

Welles, die altijd aan verschillende projecten tegelijk werkte, ging in op het aanbod van RKO (de ‘kleine’ studio van 'Citizen Kane') om een belangrijke rol te spelen in 'Journey into Fear' (1943) terwijl hij nog 'Ambersons' aan het opnemen was, waardoor hij soms in zijn kostuum en make-up van de Turkse kolonel Haki op set verscheen. Terzelfdertijd was hij ook volop bezig aan een derde film, de nooit afgewerkte docu-fictie 'It’s All True', zodat hij halsoverkop naar Rio de Janeiro vertrok om er het carnavalfeest te filmen en hij long distance zijn instructies doorgaf voor de montage van 'Ambersons'.

Na desastreuze previews zette RKO duchtig de schaar in de film en werd snel een nieuw einde ingeblikt dat inzake optimistische toon nog geen klein beetje vloekt met de sombere familiekroniek die eraan voorafging.

Na desastreuze previews zette RKO duchtig de schaar in de film en werd snel een nieuw einde ingeblikt dat inzake optimistische toon nog geen klein beetje vloekt met de sombere familiekroniek die eraan voorafging (een van de redenen waarom het testpubliek zo vijandig reageerde op de film). De retakes en nieuwe scènes werden gedraaid door cutter Robert Wise, die ook 'Citizen Kane' gesneden had, en later door heelder generaties cinefielen vervloekt werd voor dit "verraad", terwijl Welles zelf geen wrok koesterde jegens zijn vroegere kompaan.

De door Welles gedraaide oorspronkelijke scènes werden ongeveer veertig minuten ingekort en aangevuld door nieuw gedraaid materiaal zodat de aanvankelijk 132 minuten durende film nu gereduceerd werd tot 88 minuten. 'The Magnificent Ambersons' werd in juli 1942 zonder poeha uitgebracht in twee bioscopen in Los Angeles, in een double bill met 'Mexican Spitfire Sees a Ghost'.

Door die hele 'Ambersons'- en 'It’s All True'-affaire, ontstond de theorie dat Welles een voltooiingscomplex had, wat erop neer kwam dat hij zelf alles deed om de afwerking van zijn films te verhinderen. Met zekere zelfspot zei Welles ooit dat hij zijn mythische Don Quixote-film (begonnen in 1955) 'When Are You Going to Finish Don Quixote?' zou heten.

Een van de meest legendarische ‘verloren’ gewaande films van Welles, 'The Other Side of the Wind' (1970-2018), waarvan de gerestaureerde versie na decennia lange ruzies en betwistingen, dan eindelijk voltooid werd, is begin november op Netflix te bewonderen.

Ondanks de vele onafgewerkte films die volgden en films die door anderen werden afgewerkt, bleven de Welles-getrouwen deze theorie bestrijden. Onder wie Peter Bogdanovich, de naar oud Hollywood lonkende new Hollywood-regisseur die ook betrokken geraakte bij één van de meest legendarische ‘verloren’ gewaande films van Welles, 'The Other Side of the Wind' (1970-2018), waarvan de gerestaureerde versie na decennia lange ruzies en betwistingen, dan eindelijk voltooid werd en begin november op Netflix te bewonderen is.

Bogdanovich noemt de aangepaste versie van 'The Magnificent Ambersons' een van de grote tragedies uit de filmgeschiedenis. Welles zei tegen Bogdanovich: "It was a much better picture than 'Citizen Kane' – if they’d just left it as it was". En inderdaad, de nieuwe eindscène past op deze film als een tang op een varken. Ondanks deze drastische ingreep waar je moeilijk naast kan kijken, en talrijke kleine veranderingen, blijft het een grandioze film die menig Welles-liefhebber boven 'Citizen Kane' verkiest omdat 'Ambersons' bescheidener is en minder overdonderend dan de film waarmee Welles op 26-jarige leeftijd geschiedenis schreef.

Op intens cinematografische wijze schildert Welles het leven van een Amerikaanse familie rond de eeuwwisseling. Omdat ze niet mee evolueren met de tijd - gesymboliseerd door de opkomst van de automobiel, zijn de Ambersons ten dode opgeschreven. De complexe familierelaties en conflicten worden door Welles op weergaloze wijze gedramatiseerd, met dank ook aan het chiaroscuro camerawerk van Stanley Cortez (die op Welles’ zenuwen werkte omdat hij veel trager werkte dan Gregg Toland met wie hij 'Citizen Kane' had gemaakt).

Tim Holt speelt de arrogante George Amberson Minafer, een autocratische en verwende mini-Kane die het leven van zijn moeder, Isabel (Dolores Costello), verwoest door haar te beletten te hertrouwen met de uitvinder Eugene Morgan (Joseph Cotten) die haar al jaren in ’t geniep bemint. Van bij het begin van de film is George een plaag voor zijn omgeving en zien we hoe de mensen die hij vernedert of bespot ongeduldig wachten tot hij zijn verdiende straf krijgt.

Als er in de hele filmgeschiedenis maar één scène bewaard mag worden, laat het dan het laatste bal van de Ambersons zijn.

'The Magnicent Ambersons' wordt inderdaad de geschiedenis van het verval van de familiedynastie waarbij George de grootste klappen incasseert. Cotten, Holt, Costello, Anne Baxter (als Morgans dochter Lucy), Richard Bennett (als Major Anderson), Ray Collins (Jack Amberson) zijn onberispelijk, maar de sterkste vertolking komt van Agnes Moorehead als de verbitterde, hysterisch jaloerse tante Fanny Minafer), wat enigszins ironisch is gezien haar personage niet voorkwam in de het luisterspel dat Welles in 1939 maakte naar de roman van Booth Tarkington.

De mise-en-scène, met diverse sequentieopnamen die geschiedenis maakten en een uitgekiend gebruik van dieptescherpte shots, is adembenemend. Als er in de hele filmgeschiedenis maar één scène bewaard mag worden, laat het dan het laatste bal van de Ambersons zijn. Terwijl Welles in een van de beroemdste scènes, waarin Agnes Moorehead in de keuken haar gal uitspuwt, de hele handeling met een quasi statische camera in één shot samen vat, rijgt hij in deze fameuze balscène de ene camerabeweging na de andere naadloos aan elkaar. Daardoor krijgen we de indruk van één lange continue beweging die van het ene personage naar het andere schakelt en perfect het verglijden van de tijd vat in een in melancholie gehulde film die ook één lange mijmering is over wat voorbij is. The Magnificent Ambersons past daardoor perfect in het Verloren Paradijs-motief dat het werk van Welles overheerst.

'The Magnificent Ambersons' wordt op donderdag 25 oktober vertoond in Flagey en ingeleid door Patrick Duynslaegher. Meer info.