'Utøya 22. Juli' plaatst het publiek recht in het vizier

Zwarte bladzijde uit Noorse geschiedenis

Eerst zaaide de extreemrechtse terrorist Anders Breivik paniek in Oslo waar hij een bom tot ontploffing bracht in de nabijheid van het kantoor van premier Stoltenberg. Vervolgens reisde hij naar het eilandje Utoya waar de jongerenafdeling van de arbeiderspartij haar zomerkamp hield. Zijn doel: zoveel mogelijk jonge deelnemers afknallen. Het schieten duurde welgeteld 72 minuten en daarbij vielen in totaal 69 doden, honderd gewonden en nog een keer zoveel slachtoffers die er een trauma aan overhielden.

De gerenommeerde Noorse regisseur Erik Poppe (Troubled Water; The King’s Choice) heeft deze zwarte bladzijde uit de geschiedenis van zijn land in een speelfilm gereconstrueerd, met dit doel voor ogen: de toeschouwer zo intens mogelijk in de positie duwen van de slachtoffers. Daarom richt hij zijn camera onophoudelijk op een meisje dat de slachtpartij probeert te overleven. We zien alles door de verschrikte ogen van het fictieve personage Kaja (Andrea Berntzen), het is alsof we zelf herbeleven wat dit 19-jarig meisje meemaakte. En dit dwingend op één persoon gericht standpunt maakt de film zo sterk en overdonderend emotioneel. Zo blijft de monsterlijke dader onzichtbaar buiten beeld. We zien hooguit flitsen op van zijn dreigend silhouet, voelen zijn nabijheid ook al naar gelang het volume van de geweerschoten en het geschreeuw van zijn slachtoffers toeneemt. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de geluidsband van 'Utøya 22.Juli' de ‘ontbrekende’ overzichtsbeelden suggereert in de nerveuse cameravoering die Kaja dicht op de huid zit terwijl ze door het bos kruipt, ze zich achter struiken verschuilt of met knikkende knieën naar een veiliger plek rent omdat ze twijfelt wat de beste manier is om aan de moordenaar te ontkomen.

Technische krachttoer

Je wordt dermate meegesleept met wat je ziet dat je er niet eens op let dat de film puur technisch een echte krachttoer is: behalve de korte proloog filmde Poppe alles in één lange take, zonder dat er ooit naar een ander shot gesneden wordt. De filmische tijd valt ook volledig samen met de reële tijd, de lange 72 minuten dat de helse moordpartij duurde, zonder enige mogelijkheid voor de toeschouwer om even op adem te komen of om afstand te nemen van de levensechte horror waar hij met de neus wordt opgedrukt.

Poppe is vast niet de eerste regisseur die een (nagenoeg) volledige film in één take probeert te vertellen, er zijn zelfs meerdere illustere precedenten. Hitchcock deed het hem al dunnetjes voor met Rope (1948) waarin hij een toneelstuk verfilmt als één continue actie. De film die Hitchcock draaide lijkt maar uit één shot te bestaan, wat niet helemaal klopt: dat was toen technisch onmogelijk omdat een filmspoel maar 10 minuten duurde (Hitchcock loste dit op door de overgangen tussen de ten-minute-takes te camoufleren).

De zuiverste illustratie van de one-take cinema kregen we met Russian Ark (2002) van de Rus Alexander Sokurov , een ononderbroken wandeling van de camera door de 33 zalen van het Hermitage museum in Sint-Petersburg. Voor Sokurov was dit geen louter Spielerei maar een consequent doorzetten van het gebruik van lange takes voor filosofische doeleinden. En dan is er ook nog de vrij recente film Victoria (2015) van de Duitse cineast Sebastian Schipper. Maar anders dan Schipper loopt Poppe niet met zijn virtuositeit te koop. Omdat hij deze methodiek niet hanteert om eens te laten zien wat hij inzake technical thrills allemaal in zijn mars heeft. Nee, voor Poppe was de gebezigde techniek de enige manier om de toeschouwer zo genadeloos mogelijk in het drama te trekken, zodat we alles zien vanuit het perspectief van het slachtoffer dat natuurlijk ook in haar beperkte zichtveld haar schoolkameraden ziet sneuvelen.

Subjectieve herbeleving

Toen 'Utøya 22. Juli' vorige winter op de Berlinale in première ging zorgde dit toch voor enige controverse. Eerst was er al de vraag of het toch niet wat onkies was om al zo snel na de feiten deze traumatiserende gebeurtenissen in een speelfilm (een documentaire had zeker niet dezelfde scepsis gewekt) te reconstrueren. De twijfels over de morele integriteit van deze film werden natuurlijk nog aangewakkerd door de esthetische keuzes die de regisseur maakte: geen koele, objectieve en afstandelijke blik, maar een totaal subjectieve herbeleving, alsof je er niet in de zaal op veilige afstand zit naar te kijken maar je er middenin gedropt werd. Zelf heb ik de techniek die Poppe gebruikte nooit als sensationeel, exploiterend of onethisch ervaren. Mij lijkt deze harde film een verdiend eerbetoon aan de moed van de jongelui die deze beproeving moesten doorstaan. Het wordt zeker ook boeiend om 'Utoya 22.Juli' te vergelijken met de Netflix-film die Paul Greengrass over dezelfde gebeurtenissen maakte en die naar verluidt alles toont vanuit het perspectief van de waanzinnige dader.

'Utøya 22.Juli' is te zien tijdens Film Fest Gent On Tour. Meer info over de vertoning en tickets vind je hier.