Wide Angle video-essays: Artistiek activisme

Hindawi's personage zoekt een film lang naar zijn lappenjas, maar hij geeft zelf nauwelijks richting aan het verhaal: hij laat zich zijn lotgevallen welgevallen met een milde glimlach. Zijn schijnbaar toevallige ontmoetingen en de meanderende gesprekken staan haaks op het narratieve nuttigheidsdenken dat fictiefilms aandrijft.

Regisseur Mathijs Poppe noemt zijn debuut dan ook "een documentaire die de tools van fictie gebruikt". De fictiefilmmaker verbergt zich niet achter opdringerige cameravoering en niet gehaaste montage. Het is een tactiek die loont, want nooit voelt de activistische bezieling van Poppe drammerig aan. De bedachtzaam ingezette fictiemiddelen geven The Jacket de geloofwaardigheid en de kritische kracht van een documentaire.

Op die manier leunt The Jacket aan bij wat heel wat video-essays beogen. Want ook daar worden audiovisuele strategieën losgeweekt uit hun gebruikelijke context (de verstrooiing en het vertier van commerciële filmmakerij) om ze in te zetten op kritische, analytische en zelfs activistische wijze. Die video-essays gommen ook scheidslijnen weg: tussen onderzoek en kunst, tussen afbeelding en verbeelding, tussen kritiek van aan de zijlijn en maatschappelijk engagement.

Wereldcinema als lappendeken

Video-essayisten blinken niet altijd uit in breed kijken: ze richten al te vaak op dezelfde cineasten uit dezelfde contreien. Want als je op YouTube op clicks jaagt, dan loont het te focussen op populaire, Angelsaksische films. En academische beoefenaars van de vorm houden het dan weer bij een relatief kleine canon van gerespecteerde filmmakers. Kleinere filmlanden verdwijnen zo tussen de plooien.

Een initiatief dat daar tegengewicht aan biedt, is het Contemporary World Cinema Project. Al een tiental jaar lang publiceert het video-essays over recente films, regelmatig uit minder voor de hand liggende filmlanden. Elk video-essay is een close reading van één specifieke film die past onder de noemer world cinema – ondertussen zijn dat er al bijna honderd. Samengenomen schetsen ze een beeld van de wereldcinema én van de wereld: dat is de ambitie van initiatiefnemer American University (Washington, D.C.). De video-essays worden gemaakt door eerstejaarsstudenten aan die universiteit. Dat maakt dat ze niet allemaal even verfijn afgewerkt zijn of dat ze kansen laten liggen om hun argumentatie audiovisueel te versterken. Maar de studenten kijken met een genereuze en open blik naar films die anders ontsnappen aan de aandacht.

In de eerste jaargang van dit project maakte Turi Abbott haar video-essay over de Palestijnse film The Time That Remains (Elia Suleiman, 2009). Palestine: Without Boarders Culture Flourishes haalt verschillende thema's aan die ook in The Jacket aan bod komen. Hoe Palestijnen een eigen cultuur uitbouwen en onderhouden, ook al leven ze in een diaspora. Hoe ze hun geschiedenis schrijven en herschrijven om hun identiteit te stutten. Hoe verzet vele vormen kan aannemen.

Videokunst als bewijsmateriaal

Forensic Architecture is een onderzoeksgroep die audiovisuele productiemiddelen inzet als wapentuig in hun zoektocht naar waarheid. Ze zoomen (vaak letterlijk) in op gevallen van mensenrechtenschendingen en staatsgeweld. Met behulp van audiovisuele technologie – denk aan 3D-animaties, satelliet- en dronebeelden, audio-analyses en video-reconstructies – gaan ze na of de officiële versie van gewelddadige feiten wel klopt met de werkelijkheid. De resulterende wedersamenstellingen krijgen meestal hun beslag in een video. Die video's zijn bijzonder gedetailleerd en worden esthetisch gepresenteerd. Dat maakt dat ze gebruikt worden. als bewijsmateriaal in juridische procedures, maar dat je ze evengoed kan vinden in een museum of galerie. En ja, met wat goede wil kan je hun praxis ook video-essayistiek noemen: het is geen toeval dat hun interdisciplinaire team ook filmmakers in de rangen heeft.

Wat niet hoeft te verbazen, is dat Forensic Architecture de Israëlische staat regelmatig het vuur aan de schenen legt. Bijna drie dozijn van hun onderzoeken behandelen incidenten in Palestina: van een bloedbad aangericht door Israëlische troepen in 1948 over het neerschieten van journaliste Shireen Abu Akleh in 2022 tot de recente aanvallen op medische infrastructuur in Gaza.

Lethal Warning: The Killing of Luai Kahil and Amir a-Nimrah is een goed voorbeeld van hun minutieuze aanpak. In 2018 kwamen twee Palestijnse tieners om toen een Israëlisch "waarschuwingsschot" insloeg op het dak waar ze zaten. De Israëlische strijdmachten verspreidden zelf beelden van hun aanval, maar daar bleek mee gesjoemeld. Forensic Architecture verzamelde tientallen beeldbronnen – van bewakingscamera's over nieuwsbulletins tot amateuropnames met mobiele telefoons – en puzzelde zo de ware toedracht en tijdslijn bij elkaar. Met behulp van een 3D-model van de site en geavanceerde mapping tonen ze de verwoestende impact van de Israëlische luchtaanval. Hun beeldonderzoek bewijst de leugenachtigheid van de officiële beelden, waarop de twee gedode tieners nergens te bespeuren zijn.

Morrelen als activisme

Weerstand en activisme nemen vele vormen aan – ook virtuele. Neem modding. Die term wordt gebruikt wanneer spelers zelf aan de code van een computerspel gaan morrelen. Hun doel is die videogame naar hun hand te zetten: ze veranderen of verbeteren de grafiek, ze voegen spelelementen of personages toe, of ze maken het makkelijker om het spel uit te spelen.

Maar sommige mods of modifications dienen andere doelen. Want deze subversieve praktijk kan ook fungeren als een vorm van (artistiek) activisme. Bijvoorbeeld om een specifiek spel op de korrel te nemen door de inhoud te kapen en in een nieuwe context te plaatsen. In zulke gevallen leunt modding aan bij culture jamming: kritische media-manipulatie die bestaande content vervormt en verdraait om maatschappelijke kwesties aan de kaak te stellen.

Het populaire spel Grand Theft Auto V is een frequent doelwit van modders, en hun ontregelende ingrepen in dat spel worden vaak in de vorm van video-essays gepresenteerd. Zo kregen de non-player characters in GTA V al voor een keertje alle aandacht, of werd het bizarre gedrag van de politieagenten in het spel onder de loep genomen.

Ook Palestijnse modders gingen aan de slag met de game. Zij maakten van Los Santos (de fictieve setting van het spel) een virtuele tegenhanger van hun thuisland. De Palestijnse filmmaker Firas Shehadeh maakte een video-essay over dit fenomeen. In Like An Event In A Dream Dreamt By Another – Rehearsal (jammer genoeg staat er alleen een fragment online – zie hieronder) onderzoekt hij hoe modders de bezetting van Palestina simuleren, en hoe ze het gewelddadige spel niet gebruiken als escapisme maar als training voor hun dagelijkse realiteit.