Wide Angle: Triangle of Sadness - Video-essays

Met karakteristieke onderkoeling laat regisseur Ruben Östlund kleine fricties en conflicten escaleren tot de satire de spuigaten uitloopt. Het cruiseschip – een drijvend paleis vol dure luxe en goedkope manieren – is de perfecte setting om striemende maatschappijkritiek te serveren. Het contrast tussen de ultrarijke reizigers en de onderbetaalde matrozen, tussen het zonnedek en de kombuis, tussen zinledige ontspanning en uitzichtloze inspanning: dat contrast kon nauwelijks scherper.

Östlund is niet de eerste kunstenaar die een schip gebruikt om sociale stratificatie te verzinnebeelden. Heel wat schrijvers en schilders gingen hem voor. (Het allegorische Schip der Dwazen uit Plato’s Staat is een van de vroegste voorbeelden). Ook op het witte scherm zagen we deze zilte metafoor opduiken, en wel in heel diverse films…

Negen dekken ongelijkheid

Het is onder zelfverklaarde filmliefhebbers niet bon ton om toe te geven dat je een boontje hebt voor Titanic. Dat is de vaststelling waar het video essay Titanic: Melodrama Done Right mee van wal steekt. James Camerons blockbuster wordt doorgaans weggezet als sensatiebelust sentiment. Maar Evan Puschak rehabiliteert de dure rampenfilm door hem te plaatsen in de rijke traditie van het melodrama.

Essentiële onderdelen van melodrama zijn de ongegeneerde emotionaliteit, de belangrijke rol van muziek en de voorliefde voor het grote gebaar. Maar ook maatschappijkritiek is een wezenlijk ingrediënt van veel melodrama’s: het zijn films die doorgaans de kant kiezen van de lagere klasse en die sociale ongelijkheid aan de kaak stellen. Titanic past perfect in dat plaatje: de negen dekken van het gedoemde passagiersschip zijn tegelijk treden van de sociale ladder.

Puschak citeert Peter Brooks’ stelling dat het melodrama op niet mis te verstane manier ethische waarheden wil verbeelden. Ook hiervan is Titanic een schoolvoorbeeld en het titulaire schip speelt daar een sleutelrol in. De oceaanstomer is een microkosmos waarin alle klassen van de maatschappij vertegenwoordigd zijn. Het isolement van de zeereis stelt alle tegenstellingen nog wat scherper en maakt de confrontatie onvermijdelijk. James Cameron laat alle raffinement varen en maakt duidelijk waar de loyauteit van dit melodrama ligt. Het resultaat is misschien niet subtiel, maar is Triangle of Sadness dat wel?

Cruiseschip op drift

Aan de andere kant van het filmische spectrum, diametraal tegenover commercieel kijkvoer als Titanic, liggen de films van de betreurde Jean-Luc Godard. De Franse filmmaker was vaak cryptisch, doorgaans cerebraal en altijd tegendraads. Ook Godard maakte geen geheim van zijn ideologische overtuigingen, en ook hij monsterde ooit aan op een schip om die overtuigingen te ensceneren.

Godards Film Socialisme (2010) valt zoals Triangle of Sadness uiteen in drie delen en het eerste daarvan speelt zich af op een cruiseschip. Net als Östlunds film gebruikt ook Godard de architectuur en de passagiers van het schip als een metafoor voor de excessen van onze kapitalistische maatschappij. Godard draaide zijn scènes aan boord van de Costa Concordia, die twee jaar later voor de kust van Italië aan de grond zou lopen. Die latere scheepsramp zet de maatschappijkritiek van Godard nog wat (terugwerkende) kracht bij.

Film Socialisme bevat vormelijke experimenten zoals we die van Godard gewoon zijn. Neem de ondertitels: die willen verwarren, niet vertalen. Ze ondermijnen de taal en ons begrip ervan door de gesproken tekst niet getrouw te volgen. In zijn video essay over de film heeft Kevin B. Lee die modus operandi overgenomen. Lee selecteerde een aantal fragmenten uit recensies over Film Socialisme en plaatste die in Chinese en “Navajo Engelse” vertaling (als voice-over en als ondertiteling) over beelden uit de film. Het resultaat is een video essay dat zich de vernieuwende filmtaal – en de onvermijdelijke frustratie – van Godard eigen maakt.

Ruimtetoerisme

Als u dacht dat het na de pivot van James Cameron naar Jean-Luc Godard niet gekker kon worden, wel… We wenden de steven nu naar de ruimte en naar een Pixar animatiefilm. In het futuristische Wall-E is het titelpersonage een vuilnis vergarend robotje dat zijn dagen in eenzaamheid slijt op onze onder afval bedolven planeet. Wat overblijft van het menselijk ras overleeft in de ruimte op gigantische cruiseschepen. Ze brengen hun dagen door in ledigheid en zijn herleid tot immobiele consumenten.

Ook in dit geval is het (ruimte-)schip een geïntensifieerde afspiegeling van onze eigen maatschappij. Ook in dit geval worden de cruisepassagiers te kijk gezet. Maar nog meer dan de voorgaande voorbeelden neemt Wall-E een heel samenlevingsmodel op de korrel. Het video essay Wall-E as Sociological Storytelling toont aan hoe Wall-E met weloverwogen narratologische keuzes de verantwoordelijkheid legt bij sociale structuren, niet bij individuele personages.

Kant noch wal

In het derde en laatste deel van Triangle of Sadness spoelt een selectie van de protagonisten na een bizarre schipbreuk aan op een verlaten strand. Östlund verzet de bakens en gebruikt vanaf dan het desolate eiland als kapstok voor zijn maatschappelijke allegorie: de nieuwe setting roept nieuwe hiërarchische structuren in het leven. Ook dat is een strategie met een lange traditie, van Utopia over Lord of the Flies tot Battle Royale. Maar dat is voer voor een andere selectie video essays.